Το πολύκροτο και –κατά πάσα πιθανότητα– βαρύφορτο σε συνέπειες βρετανικό δημοψήφισμα και η επετειακή αναμόχλευση του περυσινού ελληνικού ξαναέστρεψαν το ενδιαφέρον στον συγκεκριμένο «αμεσοδημοκρατικό» θεσμό, τον οποίο πολλοί αντιλαμβάνονται ως την πεμπτουσία και την ενσάρκωση της πραγματικής λαϊκής κυριαρχίας, άρα του δημοκρατικού πολιτεύματος στην απόλυτη αυθεντικότητά του. Το ποιο ακριβώς ερώτημα απαντούν οι λαοί στα δημοψηφίσματα, τι συνέπειες αυτά παράγουν για την πολιτική ενηλικίωσή τους, πώς μπορούν να απαντηθούν με ναι ή όχι εξαιρετικά πολύπλοκα πολιτικά και θεσμικά ζητήματα κ.ο.κ. είναι προβληματισμοί που μπορούν να μελετηθούν μόνο στο πλαίσιο ενδελεχούς επιστημονικής προσέγγισης των ειδικών. Οπωσδήποτε δεν είναι διερευνήσιμοι στα περιθώρια εμβάθυνσης που επιτρέπει ένα άρθρο. Με το παρόν θα ήθελα μόνο να αναδείξω πόσο συχνά έχει χρησιμοποιηθεί ο συγκεκριμένος αυτός θεσμός όχι απλά για ποδηγέτηση της λαϊκής βούλησης (είναι σχεδόν ο κανόνας) αλλά και για ευθεία υπονόμευση των λαϊκών ελευθεριών και των πολιτικών δικαιωμάτων των επιμέρους κοινωνιών. Ερωτώ, λοιπόν, τους χειροκροτητές του θεσμού:
Είναι ψέμα πως τα δημοψηφίσματα εμπόδιζαν μέχρι το 1971 (!) την επέκταση του δικαιώματος ψήφου στις Ελβετίδες (δικαίωμα που οι Βρετανίδες σουφραζέτες είχαν κερδίσει με το αίμα τους περισσότερο από 50 χρόνια πριν, ενώ σε άλλες χώρες και σε κάποιες πολιτείες των ΗΠΑ είχε κατακτηθεί ήδη από τον 19ο αιώνα);
Είναι ψέμα πως με αλλεπάλληλα δημοψηφίσματα, μεταξύ 1933 και 1938, ο Αδόλφος Χίτλερ επέβαλε όλες τις πολιτικές και θεσμικές τομές –μεταξύ αυτών και τη συγχώνευση στο πρόσωπό του των αξιωμάτων του ΠτΔ και του καγκελαρίου– που οδήγησαν στην εμβάθυνση και στην ολοκλήρωση του ναζιστικού ολοκληρωτισμού και έκαναν τη «βούληση του Φύρερ, Σύνταγμα του Ράιχ»; Είναι ψέμα πως με τη μέθοδο των δημοψηφισμάτων οι δύο Βοναπάρτες διεύρυναν απίστευτα την προσωποπαγή τους εξουσία;
Είναι ψέμα πως με άλλο δημοψήφισμα, στις αρχές της πρώτης πρωθυπουργίας του ανεκδιήγητου Κάμερον, ο βρετανικός λαός αποφάσισε τη διατήρηση του παραδοσιακά ισχύοντος στη χώρα αυτή ολοσχερούς πλειοψηφικού συστήματος; Ενός συστήματος που και ακραία στρέβλωση της λαϊκής βούλησης παράγει (συνήθως υπέρ της πλειοψηφίας), αλλά και σε κυβέρνηση του εκλογικά ηττηθέντος κόμματος όχι σπάνια οδηγεί. Στη Μεγάλη Βρετανία έδωσε κοινοβουλευτική πλειοψηφία στο δεύτερο κόμμα το 1929, το 1951 και το 1974. Για να μη θυμηθούμε πως και στις ΗΠΑ ο «απελευθερωτής του Ιράκ» Μπους ο νεότερος, πρόεδρος λαϊκής μειοψηφίας υπήρξε. Είναι ψέμα πως συχνά σε αρκετές πολιτείες των ΗΠΑ το «δημοψήφισμα λαϊκής πρωτοβουλίας» το χρησιμοποιούν πολλοί μεγιστάνες του χρήματος και κάτοχοι γνωμοδιαμορφωτικής ισχύος για να προστατεύουν τα αντικοινωνικότατα επί της ουσίας συμφέροντά τους; Είναι ψέμα πως ο Ντε Γκωλ χρησιμοποίησε κατά κόρον τον μηχανισμό του δημοψηφίσματος για να ακυρώνει τις προβλεπόμενες –ακόμη και στο άρθρο 89 του… δικού του Συντάγματος– εγγυήσεις για την αλλαγή του Καταστατικού Χάρτη της χώρας του και να το αλλάζει προς την εκάστοτε επιθυμητή στον ίδιον κατεύθυνση;
Είναι ψέματα πως το 1924 ο ελληνικός λαός ρωτήθηκε με δημοψήφισμα για πολιτειακή μεταβολή που είχε… ήδη συντελεσθεί; Είναι, ακόμη, ψέμα πως στο ελληνικό δημοψήφισμα του 1946, ενώ η επιλογή του βασιλιά Γεωργίου ήταν σαφέστατη, το «όχι» είχε τουλάχιστον τρεις ερμηνείες (άλλος βασιλιάς, άλλη δυναστεία, άλλο πολίτευμα: Δημοκρατία), με αποτέλεσμα τον αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης; Είναι ψέμα, τέλος, πως «σε κάποιες περιπτώσεις» λαοί εγκλωβίστηκαν σε ακατάληπτα δημοψηφισματικά ερωτήματα, που μόνο στόχο είχαν να αναζωογονήσουν καιροσκοπικά τη δημοφιλία και, επομένως, τα περιθώρια αυθαιρεσίας των κυβερνώντων; Είναι όλα αυτά ψέματα ή μήπως ψέμα είναι ότι ο συγκεκριμένος θεσμός ενσαρκώνει την πεμπτουσία της Δημοκρατίας που υποτίθεται ότι βασίζεται στη μετριοπάθεια, στη σύνθεση και στον ορθολογισμό;
* Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, συγγραφέας του έργου «Θεσμοί: Κρίση και ρήξη».