Κρατώ μιαν ιδιαιτέρως καλαίσθητη έκδοση από το Yale University Press: την αγγλική μετάφραση του εμβληματικού μυθιστορήματος «Ορθοκωστά» του Θανάση Βαλτινού, σημερινού προέδρου της Ακαδημίας Αθηνών. Είχε εκδοθεί για πρώτη φορά το 1994 από τις εκδόσεις Αγρα και, στην τωρινή έκδοση του Πανεπιστημίου του Γέιλ, η εικόνα στο (σκληρό) εξώφυλλο είναι λεπτομέρεια από το αντίστοιχο μαλακό του πρώτου εκείνου τόμου (ένα εξαιρετικό έργο του ζωγράφου Αλέξανδρου Λεβίδη). Το βιβλίο εντάσσεται στη γνωστή σειρά Margellos World Republic of Letters, που φιλοδοξεί –και κατορθώνει– να μεταφέρει στην αγγλική σημαντικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Οι μεταφραστές της «Ορθοκωστάς», οι καταξιωμένοι στον χώρο τους, έγκυροι και έμπειροι, Τζέιν Ασημακόπουλος και Σταύρος Δεληγιώργης, έφεραν εις πέρας ένα τιτάνιο έργο. Μετέφεραν στα αγγλικά ένα πολυφωνικό μυθιστόρημα τεκμηρίων και ντοκουμέντων, με άφθονη ντοπιολαλιά και ιδιωματισμούς, κεντρικό θέμα του οποίου είναι οι βιαιοπραγίες του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο το 1943-44.
Το 1994, όταν πρωτοκυκλοφόρησε το βιβλίο, μερίδα της ελληνικής Αριστεράς το διάβασε σαν «υπεράσπιση των ταγματασφαλιτών». Οπως γράφει στον δραστικό και ευθύβολο πρόλογο της φροντισμένης αγγλικής έκδοσης ο Στάθης Καλύβας, ήταν πραγματικά πολύ δύσκολο να αγνοήσει η Αριστερά το διαμέτρημα ενός Βαλτινού – ο οποίος είχε γράψει στο παρελθόν την περίφημη «Κάθοδο των Εννέα» (που θεωρήθηκε αριστερό βιβλίο) και το «Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη», μεταξύ των άλλων, κορυφαίες στιγμές της νέας ελληνικής πεζογραφίας.
Παρουσιάζει ενδιαφέρον το ότι ένα μυθιστόρημα που ενόχλησε σφόδρα κάποτε, μεταφράζεται στη σημερινή ιστορική συγκυρία στα αγγλικά. Η αρχική ενόχληση ορισμένων αριστερών είχε να κάνει όχι μόνον με μία υποτιθέμενη –τελείως κωμική– υπεράσπιση των Ταγμάτων Ασφαλείας αλλά, κυρίως, με το ότι ένας αξιοσέβαστος πεζογράφος (που κάποτε έγραφε για το δράμα εννέα ανταρτών) ερχόταν να αμφισβητήσει το περίφημο «ηθικό πλεονέκτημα» των ηττημένων του Εμφυλίου. Είκοσι και πλέον χρόνια μετά την πρώτη εκείνη έκδοση, με το αριστερό «ηθικό πλεονέκτημα» –βασική αναφορά της μεταπολίτευσης– να έχει κουρελιαστεί από μια κυβέρνηση της… ριζοσπαστικής αριστεράς, πώς διαβάζεται άραγε η «Ορθοκωστά» από αυτούς τους ανθρώπους; Οπως τότε; Με τις ίδιες παρωπίδες και αγκυλώσεις;
«Το στρατόπεδο συγκεντρώσεως του ΕΛΑΣ στην Ορθοκωστά υπήρξε», μου έλεγε το 2012 ο συγγραφέας, σε συνέντευξη μετά γεύματος που είχε δημοσιευθεί στην κυριακάτικη «Κ». «Κατασκότωσαν κόσμο ακόμα και μέσα στην Κατοχή. Κανένας δεν τολμούσε να μιλήσει τόσα χρόνια. Μόνον ο Φίλιππος Ηλιού με υπερασπίστηκε, όπως και ο Δημήτρης Ραυτόπουλος. Βέβαια, στην “Ορθοκωστά” υπάρχουν ύμνοι για αριστερούς που στάθηκαν όρθιοι στο στρατοδικείο, ενώ περιλαμβάνει και αναφορές από τους ίδιους τους δεξιούς, που ομολογούν τι έκαναν στους αριστερούς. Αλλά η Αριστερά του 1994 δεν είχε κουράγιο να τα δει τότε αυτά. Η ειρωνεία είναι ότι το βιβλίο έγινε σεμινάριο στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ). Προσκλήθηκα και πήγα. Τους είπα ότι είναι ένα “αριστερό” βιβλίο: Περιγράφει τα πράγματα όπως έγιναν, όπως ήταν, χωρίς δεύτερες σκέψεις, λέει ότι εκείνοι που ασκούσαν την “κόκκινη τρομοκρατία”, όπως ορθά την αποδίδει στη δική του έρευνα ο Καλύβας, κάτι μικροτσαγκάρηδες ήταν. Πώς το είπε ο Ιωαννίδης του ΚΚΕ; “Τι περιμένατε; Ενας τσαγκάρης από τον Βόλο ήμουν”. Τέτοιους ανθρώπους είχαν που θα άλλαζαν τον κόσμο, χωρίς κανένα πολιτικό μυαλό. Εγινε όργιο. Οργιο έγινε και από την άλλη πλευρά, από τους Μάυδες, τους Χίτες κ.λπ. Δεν μπορείς όμως να χαρακτηρίζεις τους πάντες, φασίστες και συνεργάτες των Γερμανών».