Προσωπικότητα της Νευρολογίας, απολύτως γοητευμένος από τους γρίφους της επιστήμης του, ερευνητής, ταλαντούχος στη διάγνωση και πρωτοπόρος στις εφαρμογές νέων θεραπειών είναι τα χαρακτηριστικά που έκαναν το όνομα του Μαρίνου Δαλάκα φημισμένο διεθνώς, με διαδρομή στα πανεπιστήμια George Washington, Imperial και Thomas Jefferson -όπου υπάρχει τιμητική έδρα στο όνομά του- και στο Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των ΗΠΑ. Λάτρης του mentoring και αμετανόητος Ελληνας, άφησε τη διευθυντική θέση του στις ΗΠΑ δύο φορές για να χτίσει το όραμά του στην Ελλάδα και να θέσει τις βάσεις μιας νέας Νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου εκλέχτηκε παμψηφεί καθηγητής το 1997.
Τότε, ερχόμενος από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των ΗΠΑ στη νέα πανεπιστημιακή έδρα του στην Αθήνα, ο Μαρίνος Δαλάκας επιχείρησε μια καινοτομική οργάνωση του τμήματος της Νευρολογίας, που όμως προσέκρουσε στα δεδομένα της ελληνικής ακαδημαϊκής πραγματικότητας, εξωθώντας τον να παραιτηθεί και να επιστρέψει στη Βοστώνη. Εφυγε το 2001, με την απογοήτευση ότι δεν εκπλήρωσε το προσδοκώμενο έργο του για την πατρίδα. Ξαναγύρισε το 2007, με μια χορηγία από τις ΗΠΑ 1,5 εκατ. δολάρια, για να χτίσει στην Α΄ Νευρολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών ένα πρότυπο σύγχρονου ερευνητικού εργαστηρίου.
«Οπου κι αν βρέθηκα, στο Λονδίνο ή στις ΗΠΑ, σε κάθε στιγμή της καριέρας μου φλέρταρα με την Ελλάδα, η σχέση μου είναι συναισθηματική», θα πει ο καθηγητής Νευρολογίας (endowed Chair) και διευθυντής του τμήματος Νευρομυϊκών Παθήσεων (Neuromuscular Division) στο Thomas Jefferson University των ΗΠΑ, Μαρίνος Δαλάκας, σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις του. Τον συναντώ στην Αθήνα.
Χαρακτηριστική παρουσία με κλασικό ενδυματολογικό κώδικα, κρατάει αγγλική εφημερίδα, διαθέτει φλεγματικό χιούμορ και σε κάθε πνευματώδη παρατήρησή του σκέφτεται κανείς ότι θα μπορούσε πράγματι να είναι και ο θεατρικός συγγραφέας που νόμισε εκείνο το ζευγάρι ηλικιωμένων, «πολύ Εγγλέζων», στο ιταλικό εστιατόριο κοντά στο πανεπιστήμιο Imperial, όπου ο ίδιος σύχναζε την περίοδο της διαμονής του στο Λονδίνο.
«Καθισμένοι στο απέναντι τραπέζι, διηγείται, με παρατηρούσαν, και τη στιγμή που έφευγα, μου είπαν: “Είδαμε το έργο σας στο θέατρο, ήταν πολύ ωραίο και όπως το γράψατε, και όπως το παίξατε”. “Κάνετε λάθος”, τους απάντησα. “Οχι, δεν κάνουμε”, επέμειναν. “Ξέρουμε ποιος είστε και ότι δεν θέλετε να το πείτε”. Είχαν παίξει μεταξύ τους σ’ ένα σενάριο που οι ίδιοι δημιούργησαν, νιώθοντας ωραία ότι μίλησαν, ότι επικοινώνησαν με κάποιον που θαύμαζαν… και δεν μπορούσα να τους πείσω, θα τους το χαλούσα. Ετσι έφυγαν ικανοποιημένοι».
Δεν απαντάμε πάντοτε με αλήθεια;
Οι άνθρωποι κάποτε βρίσκουν τρόπους και αφορμές για να επικοινωνήσουν, διαφορετικά οδηγούνται σε μια αναγκαστική απομόνωση. Και όταν το επιδιώκουν, αυτό πρέπει κανείς να το σεβαστεί. Είναι προτιμότερο από τη μοναχικότητα και την εσωστρέφεια.
Γιατί φύγατε από την Ελλάδα;
Είχα πάρει την έδρα, αλλά έπρεπε να κάνω αλλαγές για να ανανεώσω το τμήμα μου. Η πρότασή μου, λοιπόν, αφορούσε στην κάλυψη δέκα νέων θέσεων από δέκα νέους άριστους Ελληνες επιστήμονες από τη Βοστώνη, το Μίσιγκαν, το Λονδίνο, τη Γερμανία -με ειδικότητες στη Βιοχημεία, στην Ανοσολογία, στο Πάρκινσον-, οι οποίοι είχαν ήδη δεχτεί ν’ αφήσουν τις θέσεις τους στα ξένα πανεπιστήμια και να έρθουν στην πατρίδα. Τότε ήταν η μόνη ευκαιρία για να φτιάξουμε ένα σωστό τμήμα Νευρολογίας στην Ελλάδα. Ομως, η τριμελής επιτροπή της σχολής που έπρεπε να τους ψηφίσει μου ανακοίνωσε κάθετα ότι «εμείς δεν θα ψηφίσουμε τους ξένους παρά μόνο τους δικούς μας». Ενημέρωσα τον αρμόδιο υπουργό. «Εάν δεν ανανεώσω το τμήμα», του είπα, «δεν μπορώ να κάνω δουλειά, θα φύγω». Ετσι κι έγινε, ήταν μια μεγάλη απογοήτευση και όταν αυτοί οι επιστήμονες με συναντούν και τώρα ακόμη, μου λένε: «Χάθηκε εκείνη η ευκαιρία»!
Ωστόσο, μετά από χρόνια ξαναγυρίσατε.
Κάτι με τραβάει στην Ελλάδα και έως σήμερα ακόμη δεν ξέρω τι. Δεν υπάρχει λογική σε αυτό, είναι συναισθηματικό ζήτημα. Ενας Αμερικανός συνάδελφος στη Βοστώνη μού έλεγε: «Εσείς οι Ελληνες είστε σαν τα ψάρια, θέλετε να πάτε πίσω, στο χώρο σας». Το 2007 αποφάσισα να πάρω σύνταξη από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας (National Institutes of Health), όπου έκανα όλη τη σημαντική ερευνητική δουλειά μου, μόνο και μόνο για να γυρίσω στην Ελλάδα. Οταν το ανακοίνωσα στον διευθυντή του NIH, αρχικά μου απάντησε: «Είσαι τρελός»! «Δεν ξέρω τι είμαι», λέω, «αλλά θέλω να χτίσω ένα πρότυπο σύγχρονου εργαστηρίου στη χώρα μου». «Ο,τι έχεις εδώ θα σ’ το δώσουμε και για το Πανεπιστήμιο Αθηνών», μου απάντησε εκείνος. Και πράγματι, μου εξασφάλισαν όλα τα όργανα του εργαστηρίου, αξίας 1,5 εκατομμυρίου δολαρίων, τη μεταφορά, την εγκατάσταση, και κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιούργησα το Εργαστήριο Νευροανοσολογίας. Μέχρι να ολοκληρωθεί αυτό, πηγαινοερχόμουν κάθε μήνα Αθήνα – Λονδίνο, άμισθος επισκέπτης καθηγητής στο Imperial, για να βρίσκομαι στην Ευρώπη, και τότε επέλεξα δέκα νέους επιστήμονες από την Οξφόρδη και άλλα πανεπιστήμια για να στελεχώσουν το Εργαστήριο Ερευνας και Υπηρεσιών προς τον κόσμο με εξετάσεις που δεν γίνονται αλλού.
Δώστε μας ένα δείγμα από τις εξετάσεις που πραγματοποιεί η μονάδα.
Εχει αναπτύξει μια σειρά από διαγνωστικές δοκιμασίες, ορισμένες από τις οποίες για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Αυτές αφορούν σε σπάνιες νευροαυτοάνοσες ασθένειες, όπως η νόσος Devic, το σύνδρομο Stiff Person, τα παρανεοπλασματικά σύνδρομα και οι μεταιχμιακές εγκεφαλίτιδες. Ηδη ένας σημαντικός αριθμός δειγμάτων έχει εξεταστεί στη μονάδα μας. Υψηλού επιπέδου διαγνωστικές υπηρεσίες για τα νευροαυτοάνοσα νοσήματα, όπως οι αυτοάνοσες εγκεφαλίτιδες, οι αυτοάνοσες νευροπάθειες ή μυοπάθειες, που ως προς τη θεραπευτική αντιμετώπισή τους πάνε πολύ καλά τα πράγματα εφόσον έχουμε εγκαίρως διάγνωση. Σε μονοφασικές, μπορεί να πεις κάποια στιγμή στον ασθενή: «Πας καλά, δεν χρειάζεται να με ξαναδείς». Στη σκλήρυνση -υπάρχουν διάφορες μορφές- γενικά διαπιστώνεται μεγάλη εξέλιξη. Σημασία για το νευρικό σύστημα έχει η έγκαιρη διάγνωση, ώστε να μην εκφυλίζονται οι ασθένειες και τότε είναι δύσκολα τα πράγματα.
Πάντως δουλεύετε κυρίως με νέους ανθρώπους, τους εκπαιδεύετε.
Ναι, είναι βασική ιστορία για μένα να εκπαιδεύσω νέους επιστήμονες, να τους κάνω να αγαπήσουν τις νευροεπιστήμες γενικά και να τους προωθήσω στα καλύτερα μέρη του κόσμου. Η μεγαλύτερη ικανοποίησή μου είναι όταν, ας πούμε, έχω δύο εκπαιδευομένους και τον έναν τον στέλνω στο Γέιλ, τον άλλο στο Μπόστον, για να γλυκαθούν με τη Νευρολογία, που είναι μια γοητευτική ειδικότητα.
Απαιτεί ιδιαίτερη ικανότητα, ας πούμε ταλέντο;
Οπως έλεγε ένας καθηγητής, «εσύ χρειάζεσαι ένα λεπτό για να βγάλεις διάγνωση». Δεν είναι ακριβώς έτσι, αλλά είναι πολύ γρήγορη η εντύπωση που έχω από μια κατάσταση. Είναι ταλέντο αυτό; Εχω, πάντως, την πείρα να εντοπίσω το κλινικό πρόβλημα. Ο εγκέφαλος θεωρείται black box και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η διάγνωση. Εάν γνωρίζεις καλά τη Νευρολογία, είναι εύκολη, μολονότι ο εγκέφαλος έχει μια πολυπλοκότητα.
Γιατί είχατε επιλέξει τη Νευρολογία πριν την αγαπήσετε;
Ηταν μια πρόκληση, δεν υπήρχε η μαγνητική εγκεφάλου και με τα χέρια και το μυαλό, με την κλινική εξέταση, προσπαθούσες να δεις τι συμβαίνει – κάθε σωστό συμπέρασμα χωρίς εργαστηριακό βοήθημα αποτελούσε ικανοποίηση. Τότε ήμαστε πιο καλοί κλινικοί. Επίσης θεωρώ ότι, εάν δεν βγάλεις διάγνωση σε δύο-τρία λεπτά, τότε δεν πρόκειται να τη βγάλεις… Στις ΗΠΑ μού έρχονταν περιπτώσεις από όλη τη χώρα αδιάγνωστες, γιατί είχα αποκτήσει κάποια φήμη: «ας πει ο Δαλάκας»… Ενας ασθενής έκανε θεραπεία για Πάρκινσον και όταν τον είδα, του είπα: «Δεν έχετε Πάρκινσον, αλλά κάτι άλλο». Και του έδωσα μια θεραπεία. Τότε σκωπτικά με ρώτησε: «Μα έχουν όλοι λάθος;». Οταν συνήλθε και πήγε εμφανώς καλύτερα, με επισκέφτηκε και μου επανέλαβε την ίδια φράση χωρίς ερωτηματικό.
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του καλού νευρολόγου;
Να ακούει τον ασθενή, που λέει πολλά, όμως ο γιατρός πρέπει να επιλέξει από αυτά και να τα συνδυάσει με την κλινική εξέταση. Ακόμη, να σκέφτεται γρήγορα. Κι αν με ρωτήσετε τι κυρίως μου αρέσει στη Νευρολογία, θα σας πω: η επίσκεψή μου στον ασθενή με την ομάδα, να λέω τι βλέπω και μια παρατήρηση να οδηγεί στη διάγνωση.
Στη διάρκεια της διαδρομής σας είχατε έντονες αντιπαλότητες;
Ναι, φυσικά. Kαι αυτό που με απογοήτευσε, ίσως και να με φόβισε, είναι ότι εδώ αναζήτησα τον ειλικρινή άνθρωπο, τον ειλικρινή Ελληνα και Ελληνίδα, και δεν τους βρήκα. Επιδιώκουν να σε κολακεύσουν ή να σε κάνουν να τους αγαπήσεις για να τους βοηθήσεις. Οι συνεργάτες δεν λένε την αλήθεια, ενώ στην επιστήμη πρέπει να λες μόνο την αλήθεια.
Ποιο ήταν το αντίδοτο στους ενδεχόμενους φόβους σας;
Η εργασία μου. Ενα καινούργιο πείραμα στο εργαστήριο, ενώ το γράψιμο με διάφορα άρθρα παραμένει το καλύτερο φάρμακο για να σταματήσω αυτό που βλέπω και δεν δύναμαι να το εξουδετερώσω. Δεν είναι να αφήνει κανείς το φόβο να τον καταβάλλει. Αυτόματα παύει η δημιουργία, η ευτυχία. Βέβαια, η ευτυχία είναι στιγμές και δεν είναι συνεχής. Εάν ήταν, δεν θα την αντέχαμε…
Μεγαλωμένος στην Κέρκυρα, συνοψίζει τις αναμνήσεις των παιδικών και νεανικών χρόνων του σε ένα παρόν συχνών επισκέψεών του και αναφορών. «Η απόλυτα λυρική Κέρκυρα», θα πει. «Γεμίζει την ψυχή μου, διατηρώ ένα παραδοσιακό σπίτι στο κέντρο. Εκεί ξεκουράζομαι, μου αρέσει να περπατώ προς το Μον Ρεπό και τον κήπο, όπου οι μυρωδιές είναι εξωτικές, άφθαστες… Δεν πηγαίνω στη θάλασσα, μου αρκεί η βόλτα και το τοπίο, αυτό θέλω».
Στην Κέρκυρα πήγατε σχολείο;
Εκεί τελείωσα το γυμνάσιο. Ο πατέρας μου πέθανε νωρίς και έζησα με τον θείο μου, που ήταν τραπεζικός. Οταν πέρασα στο πανεπιστήμιο, ήρθα στην Αθήνα.
Αγαπάτε ιδιαίτερα την τέχνη, το είπατε στην αρχή της συζήτησής μας.
Ναι, είμαι ίσως ο μεγαλύτερος συλλέκτης του Κερκυραίου ζωγράφου Τεν Φλωριά (1897-1969), που έζησε στο Παρίσι και έργα του έχουν παρουσιαστεί στο Salon des Independants και στο Salon d’Automne. Είναι αφαιρετικός και σ’ έναν πίνακά του μπορείς να βρεις όλες τις τάσεις. Κάθε φορά παρατηρείς κάτι που δεν το έβλεπες την προηγούμενη. Η τέχνη με ξεκουράζει. Μου αρέσει επίσης ο Στάμος, έχω δέκα έργα του, τα χρώματά του, το άπειρό του… αυτό είναι. Δεν μου αρέσει η παραστατική ζωγραφική.
Επίσης σημείωσα από τα λόγια σας: ένα κουτί από πούρο, κάποια μανικετόκουμπα… δηλαδή ο συναισθηματισμός σας σε αντικείμενα της ζωής σας, που κρατάτε.
Ναι, αντικείμενα από γνωριμίες, από δεσμούς, που σημάδεψαν μια περίοδο της ζωής μου… Ενα κοχύλι, μια φωτογραφία, ένα παλιό κρασί, ένα κουτί από πούρο. Ομως αυτά δεν τα κοιτώ. Οι άνθρωποι, ξέρετε, άλλοι είναι αδιάφοροι και άλλοι συναισθηματικοί. Εγώ είμαι κάτι περισσότερο από το ενδιάμεσο «συναισθηματικός» και δεν ξεπερνώ εύκολα τις καταστάσεις… Περιμένω την επόμενη. Πάντοτε, όταν κάτι βαθύτερο με απασχολεί, γράφω ένα άρθρο.
Είστε, πάντως, σε διαρκή αναζήτηση στο ερευνητικό πεδίο της επιστήμης σας.
Στο Ινστιτούτο Νευρολογίας της Αμερικής -σταθμός της επιστημονικής πορείας μου- ανακάλυψα παθήσεις, έβαλα σε μια τάξη αυτοάνοσες παθήσεις των μυών, έκανα στοχευμένες θεραπείες που είναι γνωστές σε όλο τον κόσμο, ήμουν ο πρώτος που χρησιμοποίησα τη γ΄ σφαιρίνη στη Νευρολογία. Εδωσα κι εγώ κάτι ως νεότερο μυαλό, τη δική μου κατεύθυνση στην επιστήμη. Και τα άφησα όλα αυτά για να έρθω στην Ελλάδα.
Στον τόπο μας πού εκφράζεται η αριστεία;
Η αριστεία στην Ελλάδα δεν θα έπρεπε να εκφράζεται κυρίως από την Ακαδημία και τους θεσμούς, αλλά από νέα ιδρύματα και δωρεές ευπόρων για την αξιοποίηση του άριστου Ελληνα. Να βοηθήσουν τους ευφυείς ανθρώπους που αποζητούν ένα έρεισμα ώστε να μη φύγουν στο εξωτερικό και να στηρίξουν τη μοναδικότητά τους. Εχουμε τόσους πλούσιους Ελληνες… Ας πάρουν για παράδειγμα τον Μπιλ Γκέιτζ!
Νέες εξελίξεις στις αυτοάνοσες νευρολογικές παθήσεις
Σκλήρυνση κατά πλάκας
Στην υποτροπιάζουσα μορφή έχουμε τώρα περισσότερα από 10 φάρμακα (τρία σε χάπια), που προλαμβάνουν νέα επεισόδια, κρατούν τη νόσο σε ύφεση και προσφέρουν νευροπροστασία προλαμβάνοντας αναπηρίες. Η μεγαλύτερη πρόοδος έγκειται στο ότι σήμερα μπορούμε -και πρέπει- να αναγνωρίζουμε εγκαίρως πότε η νόσος αλλάζει μορφή, ώστε να προσαρμόζουμε τις θεραπείες σε συνδυασμό με τα νέα φάρμακα.
Μυελίτιδα και νευρομυελίτιδα
Ειδική μορφή απομυελίνωσης που προκαλεί απώλεια όρασης και παράλυση. Οφείλεται σε ειδικά αντισώματα που εμείς φέραμε πρώτοι στην Ελλάδα, στο Νευροανοσολογικό Εργαστήριο στο πανεπιστήμιο. Ανταποκρίνεται στις ανοσοθεραπείες όταν διαγνωσθεί εγκαίρως.
Μυασθένεια Gravis
Καίτοι λέγεται gravis, δηλαδή βαρεία, διότι παλαιότερα χάναμε ασθενείς ή έμεναν με αναπηρίες, δεν τη θεωρώ πια gravis, καθότι σήμερα οι ασθενείς πρέπει και μπορούν να ζουν φυσιολογικά με τις σωστές θεραπείες. Τα νέα φάρμακα, για τα οποία έχω γράψει εκτεταμένα, βοηθούν και τις πιο σοβαρές μορφές.
Απομυελινωτικές νευροπάθειες
Προκαλούν μουδιάσματα, αστάθεια και μυϊκή αδυναμία που, όπως έχουμε βρει, οφείλονται σε αντισώματα εναντίον της μυελίνης. Σε μελέτες μας, θεραπείες που αφαιρούν ή αναστέλλουν την παραγωγή των αντισωμάτων βελτιώνουν ή θεραπεύουν.
Αυτοάνοσες εγκεφαλοπάθειες
Αντιπροσωπεύουν αυτοάνοσες παθήσεις του εγκεφάλου που ανακαλύφθηκαν πριν από 10 χρόνια. Δημιουργούν διεγερσιμότητα, σπαστικές κινήσεις, κατάθλιψη, σύγχυση ή κώμα. Οφείλονται σε αντισώματα εναντίον συναπτικών μορίων, τα οποία ήμασταν οι πρώτοι που ανιχνεύσαμε στην Ελλάδα. Εχουν τεράστια σημασία στη διάγνωση, διότι οι ασθενείς θεραπεύονται με ανοσοθεραπείες ακόμη και από κώμα.
Φλεγμονώδεις μυοπάθειες
Προκαλούν μυϊκή αδυναμία και μυϊκούς πόνους λόγω φλεγμονής από λεμφοκύτταρα που καταστρέφουν τους μυς, όπως έχουμε μελετήσει. Ανοσοκατασταλτικά ή ανοσοτροποποιητικά φάρμακα, που πρώτοι εφαρμόσαμε, οδηγούν σε αποτελεσματική θεραπεία.
Μαρίνος Δαλάκας, MD FAAN, καθηγητής Νευρολογίας στα πανεπιστήμια George Washington, Thomas Jefferson, με τιμητική έδρα που φέρει το όνομά του, και Αθηνών (A΄ Νευρολογική Κλινική). Επί είκοσι χρόνια ερευνητής νευρολογικών, νευρομυϊκών και εγκεφαλικών παθήσεων στο Εθνικό Ινστιτούτο Αμερικής BETHESDA, ειδικότερα στις παθήσεις σκλήρυνση κατά πλάκας και Alzheimer. Eίναι κάτοχος διεθνών βραβείων από επιστημονικές οργανώσεις από όλο τον κόσμο και μεταξύ των άλλων τού έχει απονεμηθεί τρεις φορές το βραβείο Bench-to-Bedside, όπως επίσης και το Director’s Award από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας της Αμερικής. Είναι συγγραφέας 11 βιβλίων, 580 δημοσιεύσεων σε επιστημονικά περιοδικά διεθνούς κύρους, ενώ υπάρχουν περισσότερες από 16.000 βιβλιογραφικές αναφορές στο κλινικό ερευνητικό έργο του.