ΑΓΓΕΛΟΣ ΝΤΑΛΑΧΑΝΗΣ
Ακυβέρνητη Παροικία
Οι Eλληνες στην Αίγυπτο από την
κατάργηση των προνομίων στην έξοδο, 1937-1962
εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Η «Ακυβέρνητη Παροικία» είναι η διδακτορική διατριβή του Αγγελου Νταλαχάνη, που υποστηρίχθηκε στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας και δουλεύτηκε εκ νέου προκειμένου να μπορέσει να εκδοθεί. Πρόκειται για μια εξαιρετική εργασία που πείθει ότι υπάρχει μια νέα γενιά Ελλήνων ιστορικών εξαιρετικά συγκροτημένη όσο και καλά εκπαιδευμένη.
Ο Νταλαχάνης μελετάει την ελληνική παροικία σε μια μακρόχρονη προοπτική. Αφετηρία του είναι το 1937, οπότε στη σύνοδο του Μοντρέ υπογράφηκε η συνθήκη κατάργησης των διομολογήσεων στην Αίγυπτο. Το ειδικό δικαιακό καθεστώς που προσδιόριζε τη θέση των παροίκων όλων των δυτικών εθνικοτήτων καταργήθηκε. Η εφαρμογή της συνθήκης θα ξεκινούσε τον Οκτώβριο του 1937 και θα ακολουθούσε μια δωδεκαετής περίοδος προσαρμογής. Τέλος αποτελεί η μαζική έξοδος των Ελλήνων από την Αίγυπτο στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Για τον Νταλαχάνη, το τέλος της παροικίας αποτέλεσε μια διαδικασία που δεν ήταν απαραιτήτως νομοτελειακά προκαθορισμένη, αλλά υπήρξε προϊόν μιας πολλαπλότητας προσωπικών επιλογών και πολιτικών, εθνικών αλλά και διεθνών. Στηρίζει το επιχείρημά του στη λογική που χαρακτηρίζει τις μετακινήσεις των Ελλήνων: έρχονταν και έφευγαν, βρίσκονταν σε μια διαρκή κίνηση, ενώ ακόμη και μετά τη μεγάλη φυγή δεν ήσαν λίγοι εκείνοι που παρέμειναν. Κατανοώ πλήρως την προσπάθεια του Νταλαχάνη να αποφύγει μια λογική που οδηγεί σε ένα προκαθορισμένο αποτέλεσμα. Αν λοιπόν με την έκφραση νομοτελειακά προκαθορισμένη εννοεί κάτι τέτοιο, δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω. Αν τώρα πιστεύει πως η παροικία θα μπορούσε να σωθεί, εκεί η ίδια η επιχειρηματολογία του βιβλίου με πείθει για το αντίθετο.
Η διαμόρφωση κράτους
Το γεγονός ότι εξακολουθεί να υπάρχει, αλλά ακολουθώντας μια φθίνουσα πορεία, δεν σημαίνει ότι η περίοδος 1937-1962 δεν προσδιόρισε το τέλος της κοινότητας μέσα από την εντατικοποίηση των διαδικασιών διαμόρφωσης του αιγυπτιακού κράτους. Διότι η «Ακυβέρνητη Παροικία» έχει ως κεντρικό άξονα της προβληματικής της, ακόμη και αν δεν το δηλώνει πάντα ρητά, τη διαμόρφωση του σύγχρονου κράτους στην Αίγυπτο, μια διαδικασία που επιταχύνεται μέσα στον 20ό αιώνα και που έχει ως μοιραίο αποτέλεσμα τη διάκριση των κατοίκων της χώρας σε υπηκόους και ξένους. Από τη στιγμή που ο παροικιακός ελληνισμός θα πρέπει να ενταχθεί σε μια τέτοια διαδικασία, είναι σε τελική ανάλυση χαμένος, όχι για άλλο λόγο αλλά διότι η ύπαρξή του οφείλεται στο ειδικό καθεστώς που απολαμβάνουν οι κοινότητες που επωφελούνται από τις διομολογήσεις.
Η αδυναμία της κοινότητας να συντονίσει την πορεία των μελών της προς μια ενιαία κατεύθυνση από τη στιγμή που τίθεται σε εφαρμογή η συνθήκη του Μοντρέ δεν είναι τυχαία. Η κατάργηση των προνομίων δεν μπορούσε παρά να αποσυντονίσει εκείνους που ζούσαν λόγω των προνομίων και ανεξαρτήτως του εάν ήσαν πλούσιοι ή φτωχοί. Ή όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ένας Aιγυπτιώτης λίγο πριν από τη σύνοδο του Μοντρέ: «Εως τώρα εζήσαμεν υπό την σκέπην των διομολογήσεων εις το περιθώριον της αιγυπτιακής ζωής, υπό το νέον καθεστώς καλούμεθα να μετάσχωμεν κοινωνικώς και υλικώς της αιγυπτιακής ζωής συνδεόμενοι στενώτατα με τους ιθαγενείς…». Στην οπτική αυτή οι αντιδράσεις των Ελλήνων στη διαμόρφωση ενός νέου ειδικού καθεστώτος, επικαλούμενοι κάποιους «προαιώνιους δεσμούς» με την Αίγυπτο, δείχνει αφέλεια αλλά και αλαζονεία, οπωσδήποτε δε αδυναμία συνειδητοποίησης της πραγματικότητας εκ μέρους της κοινότητας. Γιατί, όπως ορθά το θέτει ο συγγραφέας, οι πάροικοι με τον τρόπο αυτό αρνούνταν στους Αιγυπτίους το δικαίωμα να συγκροτήσουν το δικό τους σύγχρονο κράτος όπου το δίκαιο είναι ενιαίο για όλους τους κατοίκους του. Πάντως, ο Νταλαχάνης δίνει ιδιαίτερη σημασία στον ρόλο των ηγεσιών να οδηγήσουν την παροικία σε μια βιώσιμη λύση. Για τον ίδιο, η παροικία «βρέθηκε ακυβέρνητη σ’ ένα ρευστό περιβάλλον».
Η κρίση του Σουέζ
Είναι προφανές ότι προϊόντος του χρόνου η θέση των Ελλήνων της Αιγύπτου γινόταν όλο και πιο δύσκολη. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, παρά το οφέλη που προσπόρισε σε πολλούς, έπαιξε τον ρόλο του, καθώς άλλαξε πλήρως τις ισορροπίες. Νομίζω όμως ότι η κρίση του Σουέζ ήταν εκείνη που συνόψισε τη νέα εποχή για την Αίγυπτο και όσα αυτή συνεπαγόταν για την ελληνική παροικία: στις αρχές του 1957, τρεις νόμοι καθόρισαν την αιγυπτιοποίηση επιχειρήσεων σε τομείς-κλειδιά της οικονομίας: τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες και εμπορικές αντιπροσωπείες. Οι διευθυντές και τα μέλη των διοικητικών συμβουλίων των επιχειρήσεων αυτών των κλάδων θα έπρεπε να είναι Αιγύπτιοι υπήκοοι.
Η εθνικοποίηση των επιχειρήσεων αποτέλεσε ακόμη ένα μεγάλο χτύπημα για την παροικία. Δεν έφυγαν όλοι φυσικά από την Αίγυπτο, αλλά όλες οι διαδικασίες αποαποικιοποίησης, και όχι μόνο στην Αίγυπτο, ήταν μοιραίο να οδηγούν, έστω και σε μακροχρόνιο ορίζοντα, στην εξάλειψη του ξεχωριστού, της εξαίρεσης. Διότι διαφορετικά θα αμφισβητούνταν η ίδια η διαδικασία συγκρότησης της σύγχρονης Αιγύπτου.
Τα γεγονός ότι οι Ελληνες επιβιώνουν περισσότερο από τους άλλους μάλλον οφείλεται στο ότι δεν ανήκαν σε μια δύναμη που απειλούσε τα συμφέροντα της Αιγύπτου. Ο Νταλαχάνης μας δίνει μια σπουδαία μελέτη για να καταλάβει κανείς όχι μόνο τους Ελληνες της Αιγύπτου, αλλά και την εποχή στην οποία έζησαν. Μας προσφέρει επίσης τη δυνατότητα να σκεφτούμε τις διαδικασίες μέσα από τις οποίες διαμορφώνεται το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε, να δούμε τις αντιφάσεις που γεννούν οι σύγχρονες κοινωνίες. Και μόνο για αυτό τού αξίζουν συγχαρητήρια.
*Ο κ. Κώστας Κωστής είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.