Αρχίζουμε φέρνοντας κοντά την παράδοση της ριζοσπαστικής Αριστεράς και τον αντι-αποικιοκρατικό αγώνα για εθνική κυριαρχία των αυτόχθονων πληθυσμών στην Ευρώπη. Η φωνή του Antonio Negri –ενός από τους ιδρυτές του κινήματος Potere Operaio (Εργατική Εξουσία), το 1969, και μέλους της ιταλικής Autonomia Operaia (Εργατική Αυτονομία)– συναντά τη φωνή του Niillas Somby, ακτιβιστή για τα πολιτικά δικαιώματα και την εθνική κυριαρχία των Σάμι, στον βορρά της Νορβηγίας. Τη δεκαετία του 1970 και οι δύο αντιμετώπισαν διαφορετικές κατηγορίες ως τρομοκράτες.
Παραμερίζοντας την καθιερωμένη αντίθεση δικτατορίας και δημοκρατίας, προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τις αποτυχίες της μετάβασης από τη δικτατορία στη νεοφιλελεύθερη δημοκρατία, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Ισπανία, την Αργεντινή ή τη Χιλή: πώς η έννοια της ελευθερίας ταυτίστηκε με την ελεύθερη αγορά».
Το απόσπασμα είναι από τον ιστότοπο της documenta 14, της μεγάλης, διεθνούς και υψηλών απαιτήσεων και προδιαγραφών, εικαστικής συνάντησης που γίνεται κάθε πέντε χρόνια στο Κάσελ της Γερμανίας και η οποία φέτος, κατ’ εξαίρεση, θα διοργανωθεί και στην Αθήνα (άνοιξη – καλοκαίρι 2017). Χώρος, το Κέντρο Τεχνών του Πάρκου Ελευθερίας. Τίτλος, «Μαθαίνοντας από την Αθήνα». Θεματικό άξονας, η πρόσφατη ελληνική Ιστορία, αρχής γενομένης από την επταετή δικτατορία. Για δέκα ημέρες, μάλιστα, από την ερχόμενη Τετάρτη (14 – 24 Σεπτεμβρίου) θα δοθεί μια πρόγευση του σημαντικού αυτού καλλιτεχνικού γεγονότος μέσα από εναρκτήριες εκδηλώσεις – δράσεις.
Την περασμένη εβδομάδα υπήρξαν αρκετά δημοσιεύματα γύρω από την documenta 14, ορισμένα εκφράζοντας επιφυλάξεις για το περιεχόμενό της, που εμφανίζεται να έχει αντισυστημικό, ακροαριστερόστροφο χαρακτήρα. Προσωπικά, αναρωτήθηκα γιατί «η ελληνική κρίση με τα μάτια των ξένων, στην –ας την ονομάσουμε– ευρύτερα πολιτιστική προσέγγισή της, παραμένει όμηρος μιας πολύ στενής, μονόπλευρης και παρωχημένης αντίληψης» που δεν αντιλαμβάνεται την πολυπλοκότητα των συνθηκών και του κόσμου («Κ», 7/09).
Επιστρέφω διευρύνοντας το ερώτημα: ποια είναι η Αθήνα που βιώνουμε εμείς και ποια η Αθήνα που βλέπουν και ενίοτε βιώνουν οι ξένοι επισκέπτες, είτε πρόκειται για επαγγελματίες του Τύπου είτε για καλλιτέχνες – δημιουργούς; O 45χρονος Πολ Πρεσιάδο, διεμφυλικός φιλόσοφος, συγγραφέας, ακτιβιστής, επιμελητής του Προγράμματος Δημοσίων Δράσεων της documenta 14, αρθρογράφος της Liberation και εδώ και κάποιους μήνες κάτοικος Αθήνας, περιγράφει σε κείμενό του μια πόλη παγωμένη από την έλλειψη θέρμανσης και την οικονομική δυσπραγία (Liberation, 15/12/2015).
Είναι σαν σενάριο κινηματογραφικό για τα ερείπια μιας πρώην πρωτεύουσας και νυν δυστοπίας, παγωμένης, σιωπηλής, υποφωτισμένης, με αδέσποτα σκυλιά. Οι πολιτιστικοί θεσμοί της (όπως τα μουσεία) ακινητοποιημένοι, αδύναμοι για οποιονδήποτε προγραμματισμό, εξαιτίας της έλλειψης χρημάτων. Κρύο, φτώχεια, εγκατάλειψη.
Είναι αυτή η ελληνική πρωτεύουσα;
Εδώ και έξι χρόνια έχουν γυριστεί δεκάδες ντοκιμαντέρ, ελληνικά και ξένα, με θέμα την κρίση. Ας μην ξεχνάμε ότι η χώρα μας κυριάρχησε στη διεθνή ειδησεογραφία και κινητοποίησε πολλούς δημιουργούς που έσπευσαν να καταγράψουν μια όψη της ευρωπαϊκής χρεοκοπίας. Εικόνες με συσσίτια, ανθρώπους να ψάχνουν σε κάδους απορριμμάτων, αστέγους, κλειστά καταστήματα, συγκρούσεις στους δρόμους, μάρμαρα σπασμένα, συνθήματα, καμένα κτίρια, «αγανακτισμένους», δακρυγόνα, κουκουλοφόρους, χρυσαυγίτες να σαρώνουν γειτονιές του κέντρου. Βία στη διαπασών, ανεργία, υψηλά ποσοστά αυτοκτονιών. Χάος. Χάος παντού. Είναι ίσως η λέξη που διαβάζαμε πιο συχνά, εικονογραφημένη αναλόγως. Για τους περισσότερους σκηνοθέτες υπεύθυνοι ήταν η τρόικα, οι γαλλικές και γερμανικές τράπεζες· οι δανειστές και μόνο χρεώνονταν «το ναυάγιο μιας ολόκληρης κοινωνίας στην καρδιά της Ευρώπης». Η αγανάκτηση ήταν λαϊκή και ο θυμός δικαιολογημένος.
Ηταν αυτή η Ελλάδα της κρίσης;
Δεν σημαίνει φυσικά ότι δεν υπήρχαν τηλεοπτικά ρεπορτάζ και κείμενα που προσπαθούσαν να παραμερίσουν τη φωτογενή καταστροφή και να διακρίνουν και άλλες πτυχές. Οπως μια δημοσιογράφος της γερμανικής Die Zeit, που δεν είχε ξαναέρθει στην Αθήνα: «Ο κόσμος μού φάνηκε θυμωμένος και απογοητευμένος, αλλά και λίγο αφελής. Με εντυπωσίασε το γεγονός ότι συνδιαλέγονταν και δοκίμαζαν την άμεση δημοκρατία, αλλά στα ερωτήματα πραγματικής πολιτικής και εναλλακτικών στο κατεστημένο δεν είχαν καμία ιδέα εκτός από το να επαναλαμβάνουν “θέλουμε να φύγουν οι πολιτικοί, θέλουμε άμεση δημοκρατία”». («ΒΗΜagazino», 9 /10/ 2011). Ομως ό,τι κυριαρχούσε στον τελικό απολογισμό ήταν μια διαρκής σπέκουλα στον φόβο και στη διάλυση. Η θυματοποίηση της χώρας και των κατοίκων της, η δαιμονοποίηση της τρόικας, του ιερατείου των Βρυξελλών, των δανειστών.
Επί χρόνια ζήσαμε μέσα στον ζόφο και στην ανάσα ενός επικείμενου τέλους. Επί χρόνια είχε παγιωθεί ένας κώδικας επικοινωνίας με λέξεις-κλειδιά και εκφράσεις (όχι μόνο λόγων αλλά και κινήσεων, μορφασμών) που ανταποκρίνονταν, υποτίθεται, στη συνθήκη της κρίσης. Οργή και φτώχεια προσδιόριζαν το κλίμα στη χώρα μας. Υπερδραματοποίηση και στερεότυπα.
Ηταν αυτή η εικόνα της ελληνικής κρίσης;
Η αφήγηση μιας εθνικής κρίσης ως τηλε-δράματος, με στοιχεία καταστροφής, διανθισμένου με ιστορίες συνωμοσίας, βίας και αναρχίας, παρακάμπτει την πολιτική ευθύνη, υποβαθμίζει την κοινωνική ευθύνη και εξαερώνει την ατομική ευθύνη. Οι άνθρωποι είναι αθύρματα αποφάσεων που λαμβάνονται ερήμην τους, η αυτοκριτική είναι διαδικασία που αφορά πάντα τους άλλους, το πέρασμα στην ενηλικίωση και στην κατηγορία του πολίτη παραμένει υποσημείωση στην ιστορία της κρίσης.
Τα στερεότυπα είναι μέρος της ελληνικής κρίσης.