Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, μια χούφτα χαρισματικών πεφωτισμένων Ελλήνων αστών, προερχόμενων και από τη διασπορά, αποφοίτησαν από το Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης. Εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, που προσπαθούσε να αφομοιώσει τις μεταρρυθμίσεις του ορθολογιστή Τρικούπη. Με τόλμη, ορμή αλλά και γνώση έφτιαξαν τις πρώτες μεγάλες βιομηχανίες, έχοντας στο μυαλό τους ένα γενικότερο στρατηγικό σχέδιο και το βλέμμα στο εξωτερικό.
Ετσι κατάφεραν να δημιουργήσουν προσφορά προτού ακόμα εμφανιστεί η ζήτηση. Το οπλισμένο σκυρόδεμα λ.χ. έκανε την εμφάνισή του όταν οι Ελληνες έχτιζαν με σχεδόν πρωτόγονα υλικά, ενώ το φωτιστικό οινόπνευμα αντικατέστησε γρήγορα το πετρέλαιο. Εβλεπαν μπροστά και επένδυαν προσωπικά κεφάλαια με ρίσκο αλλά συχνά και μια αίσθηση πατριωτισμού.
Ο λεγόμενος «Κύκλος της Ζυρίχης», αυτοί οι σκαπανείς του επιχειρείν, οι πρώτοι «εθνικοί» βιομήχανοι έφτιαξαν τις μονάδες τους στην Ελευσίνα. Ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος και ο Νικόλαος Κανελλόπουλος ίδρυσαν το Σαπωνοποιείο και Ελαιουργείο Ελευσίνας, ο Ανδρέας Χατζηκυριάκος ήταν ο συνιδρυτής του Τιτάνα και ιδιοκτήτης του Ηρακλή, ο λαμπρός μηχανικός Αλέξανδρος Ζαχαρίου υπήρξε ο διευθυντής παραγωγής του Τιτάνα, ο Λεόντιος Οικονομίδης ίδρυσε την εταιρεία οινοπνευματοποιίας μετέπειτα ονομασθείσα Βότρυς, ο σπουδαίος μηχανικός Παύλος Σαντορίνης καινοτόμησε στην κατασκευή του εργοστασίου Κρόνος και ο Μενέλαος Σακελλαρίου έφτιαξε το Εργοστάσιο Βερνικιών και Χρωμάτων Ιρις. Καθόλου συγκυριακά, οι μορφωμένοι αυτοί επιχειρηματίες επέλεξαν αρχαία ονόματα για τα εργοστάσιά τους.
Σε αυτήν την πρώτη ομάδα που λίγο αργότερα, το 1907, ίδρυσε τον ΣΕΒ προσετέθησαν μεταπολεμικά ο Λάτσης, ο Νιάρχος, ο Μποδοσάκης, οι Αγγελόπουλοι, πάλι στην ίδια περιοχή, δίνοντας στην Ελευσίνα τα σκήπτρα της βιομηχανίας. Εκεί όπου βάδιζαν οι μύστες των Ελευσινίων Μυστηρίων, χιλιάδες εργάτες βρέθηκαν στη γραμμή παραγωγής. Δεν ήταν τυχαίο που επελέγη το γεωγραφικό αυτό σημείο. Ηταν ευλίμενο, είχε σιδηροδρομικό δίκτυο και κομβική θέση ανάμεσα στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα.
Ιδού η γοητευτικότατη ιστορία την οποίαν διηγείται με πληθώρα οπτικοακουστικών μέσων η έκθεση «Βιομηχανική Ελευσίνα. Ανθρωποι και Εργοστάσια», η οποία μόλις εγκαινιάστηκε στο Διοικητήριο στο Παλαιό Ελαιουργείο, στην παραλία της πόλης. Σπάνια τεκμήρια από τη λειτουργία των μεγάλων βιομηχανικών μονάδων παρουσιάζονται πλαισιωμένα από ντοκουμέντα και αφηγήσεις εργαζομένων. Σε πολλές περιπτώσεις, το μόνο που έχει απομείνει είναι τα κελύφη των κτιρίων, ενώ άλλες μονάδες εξελίχθηκαν και έφτασαν μέχρι και τις ημέρες μας. Αν μέχρι σήμερα γνωρίζαμε περισσότερα στην Ελλάδα για το εργατικό κίνημα και τον συνδικαλισμό, με αυτό το αφιέρωμα ήρθε η ώρα να ανοίξουμε το οπτικό μας πεδίο, ώστε να συμπεριλάβει και τους ιδρυτές της βιομηχανίας.
Η έκθεση αποτελεί την πρώτη δημόσια δράση του Μουσείου Νεότερης Ιστορίας της Ελευσίνας «Γεώργιος Αμπατζόγλου». Πρόκειται για έναν υπό ίδρυση θεσμό, με μια αρχική επιτροπή στην οποία προεδρεύει η Καλλιόπη Παπαγγελή, η δραστήρια αρχαιολόγος που ταυτίστηκε με την αρχαιολογική υπηρεσία της Ελευσίνας. Ανέλαβε το κύριο βάρος της συγκέντρωσης και οργάνωσης του υλικού, ενώ η μουσειολόγος Ερατώ Κουτσουδάκη έφτιαξε ένα πολύ ωραίο «αφήγημα» που ξετυλίγει το νήμα από το παρελθόν.
Αφιέρωμα στο εργάζεσθαι, στο επιχειρείν
Με το που περνά κανείς το κατώφλι του Διοικητηρίου, αντικρίζει τα πορτρέτα των βιομηχάνων του «Κύκλου της Ζυρίχης» μέσα σε καθρέπτες. «Θέλαμε ακριβώς να αξιοποιήσουμε αυτήν την έκθεση ως μια αφορμή για τον αναστοχασμό της σημασίας του εργάζεσθαι αλλά και του επιχειρείν», λέει η Ερατώ Κουτσουδάκη.
Εχει φτιάξει ένα σπονδυλωτό αφιέρωμα που αναπτύσσεται σε δύο ορόφους. Κάθε αίθουσα φιλοξενεί και μια διαφορετική επιχείρηση, ξεκινώντας από τις παλαιότερες. «Τις τελευταίες δεκαετίες χάθηκε ίσως το μέτρο για το τι σημαίνει να είναι κανείς εργοδότης, συνδικαλιστής ή εργαζόμενος και αυτή η διαδρομή φωτίζει κεφάλαια που έχουν χαθεί στη λήθη», συμπληρώνει.
Το υλικό συγκεντρώθηκε με αυτοψίες στα εργοστάσια και με τη βοήθεια δύο πολύτιμων συλλεκτών που έχουν στην κατοχή τους μοναδικά ντοκουμέντα. Είναι ο Κώστας Λυκίδης και ο Γιώργος Παυλόπουλος, που με υπομονή και μεράκι έχουν εντοπίσει πραγματικούς θησαυρούς. Επίσης υλικό για την έκθεση δάνεισαν τα Ναυπηγεία Ελευσίνος (μακέτες), η Χαλυβουργική (πρώτες ύλες και προϊόντα) και η ΠΥΡΚΑΛ. Ο φωτογράφος Γιώργης Γερόλυμπος συμβάλλει σημαντικά στην έκθεση έχοντας φωτογραφίσει τις βιομηχανικές μονάδες στην παρούσα κατάστασή τους.
«Ο σκοπός μας ήταν επίσης και η επικοινωνία με την τοπική κοινωνία της Ελευσίνας. Ηταν συγκινητικό ότι πολλοί απλοί άνθρωποι στάθηκαν αρωγοί στο εγχείρημά μας προσφέροντας διηγήσεις και αντικείμενα. Για να ανταποδώσουμε, οργανώνουμε παράλληλο πρόγραμμα εκδηλώσεων, που ξεκινά με ζωντανές αφηγήσεις στις αίθουσες από πρώην εργαζομένους στα εργοστάσια κάθε δεύτερη Κυριακή, ενώ ετοιμάζουμε στρογγυλή τράπεζα και το “Επιχειρείν τότε και τώρα”, με προσκεκλημένους την ιστορικό Χριστίνα Αγριαντώνη και τον οικονομολόγο Αρίστο Δοξιάδη (19/10)».
Η έκθεση είναι ανοικτή έως 15/11. Τρίτη-Παρασκευή 09.00-13.00, Κυριακή 09.00-13.00 και 19.00-22.00, Σάββατο 19.00-22-00. Δευτέρα κλειστά. Είσοδος ελεύθερη.