Σε αυτό το ταξίδι ο ήχος έχει μεγάλη σημασία. Ειδικά το τρίξιμο, η «φωνή» του πλοίου όταν ταξιδεύει, που γίνεται οδηγός σαν ξεκινάμε την περιήγηση στις «Οδύσσειες» του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Τη νέα περιοδική έκθεση που εγκαινιάζεται αύριο για τα 150 χρόνια από τη θεμελίωση του πρώτου μουσείου της χώρας. Μακρύ ταξίδι στον χρόνο, γεμάτο περιπέτειες και συμβολισμούς, εμπνευσμένο από την Οδύσσεια.
Βαθύ μπλε χρώμα καλύπτει τους τοίχους δεξιά και αριστερά της πρώτης αίθουσας των περιοδικών εκθέσεων, ενώ ξύλα ανάγλυφα, με τη βοήθεια του μαγικού φωτισμού και της φαντασίας, μοιάζουν να ταξιδεύουν σε μια απέραντη θάλασσα. Η παρέα ετοιμάζεται να σαλπάρει στο νοητό, βαρυφορτωμένο πλοίο που στέκει στο κέντρο της αίθουσας. Μια αφαιρετική κατασκευή, στην οποία ξεχωρίζει η πλώρη. Κανένα εμπόδιο, ούτε προθήκες ούτε συνθέσεις. Εμπρός λοιπόν: η ανθρώπινη περιπέτεια ξεκινά. «Ετσι κι αλλιώς στα μέρη τα δικά μας πάντα ταξιδεύαμε», είπε ο Οδυσσέας Ελύτης.
Πήλινα αγγεία, μαρμάρινα γλυπτά, μικρά και μεγάλα αντικείμενα, τεκμήρια από τις νεολιθικές κοινωνίες στο Διμήνι και το Σέσκλο, τον κυκλαδικό πολιτισμό, τη μινωική Κρήτη, τον μυκηναϊκό κόσμο είναι μάρτυρες της Ιστορίας και των συναισθημάτων. Αφηγούνται, όπως λέει η διευθύντρια του πρώτου μουσείου της χώρας δρ Μαρία Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, ιστορίες ανθρώπινες και ηρωικές, αγγίζουν πτυχές από αμέτρητες ζωές, γνωστές και άγνωστες «Οδύσσειες», προσωπικές και συλλογικές. Εκείνη χάραξε τη διαδρομή.
Συναρπαστικές περιπέτειες και κατορθώματα ηρώων ξεπηδούν από τους μελανόμορφους αμφορείς και τα άλλα αγγεία. Γοργόνες καταδιώκουν τον Περσέα. Ο Οδυσσέας είναι σφιχτοδεμένος στο κατάρτι με τις Σειρήνες ολόγυρα. Ο Ηρακλής, στην παρέα κι αυτός, οι Αργοναύτες. Στο ίδιο πλοίο το χεττιτικής καταγωγής αργυρό ελάφι, το πήλινο ειδώλιο από την Κύπρο, ο θεός Ρεσέφ από τη Συροπαλαιστίνη. Γυάλινα από την Αίγυπτο, ρυτά από κέλυφος αυγού στρουθοκαμήλου, λίθοι από τη Συρία, δόντια ελέφαντα και ιπποπόταμου, φορτία από άλλους πολιτισμούς.
Συμβολισμοί
Ο,τι έβλεπαν οι ναυτικοί στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου από το 5000 π.Χ. έως την ύστερη αρχαιότητα είναι μπροστά μας. «Οι δρόμοι της θάλασσας, τα πλοία των ποντοπόρων ναυτικών, τα αγαθά που φέρνει το ανοικτό πέλαγος, οι νέες ιδέες, το εμπόριο, οι ανταλλαγές, οι αποικίες, ο πόλεμος, τα μυθικά ταξίδια, οι θεοί, οι νύμφες, τα αγαθοποιά πλάσματα, οι δαίμονες της θάλασσας», μας βομβαρδίζει με πληροφορίες και ενθουσιασμό η κ. Λαγογιάννη (δική της άλλωστε η ιδέα της έκθεσης) και στέκεται στους συμβολισμούς του ταξιδιού. Στον παραλληλισμό του νόστου από τη σύγχρονη ελληνική ποίηση με το ταξίδι της ζωής, τις χαρές και τις ατυχίες. Μαζί μας είναι τα πνεύματα του πελάγους, οι Τριτωνίδες, που μπορούσαν να ηρεμήσουν ανέμους και τρικυμίες, αλλά και τα τέρατα που προκαλούν δοκιμασίες.
Κάτω από τον έναστρο ουρανό που έστειλε το Ευγενίδειο Ιδρυμα στο μουσείο, ο χάλκινος Ποσειδώνας (480 π.Χ.) από τη Λιβαδόστρα Βοιωτίας ορθώνεται απειλητικός. Αγριεμένη ακούγεται η θάλασσα από τα ηχεία, ενώ οι στίχοι «Μεγάλο κύμα σήκωσεν ο σείστης Ποσειδώνας/φριχτό και αψηλοθόλωτο που απάνω του ξεσπάνει» από την «Οδύσσεια» ανταμώνουν με τους σύγχρονους ποιητές σε ένα ιδιότυπο διάλογο: «Αξιον εστί το κύμα που αγρεύει και σηκώνεται πέντε οργιές επάνω», λέει ο Ελύτης για τον αγώνα που δίνει αξία στη ζωή, ενώ ο Καβάφης ανταπαντά: «Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις, αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου, αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου».
Διαχρονικές Ιθάκες
Ευτυχώς το ταξίδι είναι τυχερό και φθάνει στον προορισμό του, την Ιθάκη του Οδυσσέα, αλλά και του καθενός μας τον τόπο. «Η έκθεση ανιχνεύει τις διαχρονικές Ιθάκες ως τόπο συλλογικής πράξης και ως χώρο προσωπικής πραγμάτωσης». Απεικονίσεις του ελληνικού τοπίου (ένα κλαδί ελιάς, ένα τσαμπί σταφύλι) σε ζεστούς πορτοκαλί τόνους οδηγούν τον επισκέπτη στο ευτυχισμένο αντάμωμα. Το φαγωμένο από την αλμύρα άγαλμα του Οδυσσέα (πρώτο μισό του 1ου αι. π.Χ.) σηματοδοτεί την επιστροφή.
Επειτα ξεκινά ο αγώνας για την αναζήτηση φυσικών πόρων. «Στη διαχρονία ο άνθρωπος αυτό που έχει κάνει είναι να μπορέσει να βρει πόρους για να διαχειριστεί το περιβάλλον του». Τα νεολιθικά εργαλεία από τη Θεσσαλία, το πιθάρι από τις αποθήκες των ανακτόρων της Κνωσού με τα χαραγμένα σύμβολα της Γραμμικής Α, η πινακίδα από την Πύλο που σώζει την πρώτη γραφή της ελληνικής γλώσσας, τη Γραμμική Β, τονίζουν όσα κατάφερε με τη διαχείριση και την οργάνωση.
Θεοί και ηγεμόνες
Η σύνθεση με τις θεότητες στην οποία στέκει επιβλητικά η θεά Αθηνά των Ιστορικών χρόνων, δίπλα στη στήλη από τον Ραμνούντα με την κλειδούχο ιέρεια, δείχνει ότι ο άνθρωπος προσπάθησε να τα έχει καλά με τους θεούς. Ακολουθούν οι ηγεμονίες και οι ηγεμόνες με τη χρυσή μάσκα, το χρυσό επιστήθιο κάλυμμα, το ξίφος – όσα απέμειναν από τον άρχοντα που έζησε στο δεύτερο μισό του 16ου αι. π.Χ. και αποκαλύφθηκαν στον Ταφικό Κύκλο Α, στις Μυκήνες. Εδώ και το πορτρέτο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (300 π.Χ).
Οι ροπαλοφόροι σωματοφύλακες του Πεισιστράτου στον μελανόμορφο αμφορέα υπενθυμίζουν ότι κατέλυσαν τη δημοκρατία στην Αθήνα και η στήλη με τον Αθηναίο πολίτη τονίζει ότι η δημοκρατία θέλει πάντα ενεργούς πολίτες. Δίπλα το ψήφισμα του Θεμιστοκλέους, μια συλλογική προσπάθεια των Αθηναίων να αντιμετωπίσουν έναν εξωτερικό κίνδυνο: την περσική απειλή. Αλλά τι ειρωνεία: η δημοκρατία έχει κινδύνους και για τους ίδιους που την υπηρετούν.
Ο Θεμιστοκλής κέρδισε τον αγώνα στη Σαλαμίνα, αλλά χρόνια αργότερα εξοστρακίστηκε από τους Αθηναίους. Εδώ είναι το όστρακο εξοστρακισμού.
Ισονομία και ισοτιμία οι βασικές αρχές της δημοκρατίας. Ιδανικός πολίτης ήταν αυτός που καλλιεργούσε ήθος και πνεύμα, θυμίζει ο αυτοστεφανούμενος αθλητής στο αναθηματικό ανάγλυφο από το Σούνιο. Αλλά την προσοχή του επισκέπτη αποσπά το τιτίβισμα των χελιδονιών από τη διπλανή αίθουσα.
Χελιδόνια και έρωτες
Από τις πιο συγκινητικές στιγμές είναι η παραμονή μας στην αίθουσα των χελιδονιών. Ισως γιατί η Ιθάκη περιλαμβάνει και τους έρωτές μας. Η πανέμορφη Αφροδίτη με τον Πάνα και τον Φτερωτό Ερωτα από τη Δήλο (100 π.Χ.) το επιβεβαιώνει, καθρεφτίζοντας τη διαχρονική ένωση, ενώ στον τοίχο προβάλλονται σε κίνηση τα χελιδόνια από τοιχογραφία του Ακρωτηρίου της Σαντορίνης. Το πρώτο άγουρο ερωτικό φιλί ανάμεσα σε δύο νέους χωράει σε ένα μικρό θραύσμα, ενώ σε μια άλλη προθήκη στεγάζεται το φιλί μιας ωριμότερης αγάπης. Αραγε της Πηνελόπης και του Οδυσσέα;
Αλλά ο έρωτας στέκεται απέναντι στον θάνατο, τα επιβλητικά αγάλματα των δύο νέων, του Κούρου και της Φρασίκλειας, που έφυγαν νωρίς. Παρότι ο Γιάννης Ρίτσος επιμένει πως: «Τίποτα δε χάνεται».
Η μουσική από το «Voices – Dream in an Οpen Place» του Βαγγέλη Παπαθανασίου μας οδηγεί στην έξοδο. Εργα συμβολικά υποδηλώνουν τα ανώτερα επιτεύγματα του ανθρώπινου πνεύματος. Ο Διαδούμενος, που ανακαλύφθηκε στη Δήλο. Η πήλινη πινακίδα της Γραμμικής Β γραφής από την Πύλο, «τα πρώτα logistics», κατά την κ. Λαγογιάννη, που διασώζουν τα αποτυπώματα του γραφέα της. Τα γρανάζια του μηχανισμού των Αντικυθήρων, που «θυμίζουν την υπέρβαση της ανθρώπινης διάνοιας». Το μικρό φωτισμένο ειδώλιο του Δία νομίζεις ότι ενθαρρύνει να πάρουμε από τα χέρια του τον κεραυνό που κρατά. Οπως προτρέπουν οι στίχοι του Ελύτη από τον «Μικρό ναυτίλο»: «Παραλαμβάνεις απ’ τους Δίες τον κεραυνό/ Και ο κόσμος σου υπακούει. Εμπρός λοιπόν/ Από σένα εξαρτάται. Τάχυνε την αστραπή».
Ενα συγκινητικό αφήγημα είναι η έκθεση, στο οποίο η αρχαιολογία συναντά την ποίηση και τη σημειολογία. Παρήγορο, λυτρωτικό, διαχρονικό γεμάτο συμβολισμούς για τον αγώνα του ανθρώπου.
Φάρος σε ερημιά
Το πρώτο μουσείο της χώρας γιορτάζει. Εκτός από τα 190 εκθέματα που πλαισιώνουν τις «Οδύσσειες», στους μόνιμους χώρους εκτίθενται τα δώρα που έστειλαν για τα «χρόνια πολλά» μουσεία του εξωτερικού: Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης, Badisches Landesmuseum της Καρλσρούης, National Museum of Western Art του Τόκιο, Palace Museum του Πεκίνου. Ωστόσο, πίσω από τις γιορτές η αλήθεια παραμένει: το κτίριο χρειάζεται γενναίες επισκευές και επιπλέον χώρους. Οι αποθήκες, τα εργαστήρια επίσης. Οι περιοδικές εκθέσεις διαλύονται κι ας είναι πιο ενδιαφέρουσες από τις μόνιμες. Οι 450.000 επισκέπτες θα μπορούσαν να είναι περισσότεροι. Αλλά η περιοχή δεν βοηθά. Το πρώτο μουσείο της χώρας μοιάζει με φάρο σε μια ερημιά. Ανάμεσα στα Εξάρχεια και την Πατησίων. Σε μια γειτονιά που πρέπει να υποστηρίξει τον εαυτό της.