“Τα βάσανα των σημερινών νέων είναι ο γενεαλογικός θρίαμβος των αμαρτιών των γονιών τους”, έχει πει ο ιστορικός Mark Mazower. Δικαίως. Αλλού περισσότερο, αλλού λιγότερο η θέση της νεότερης γενιάς σε σχέση με τους γονείς της χειροτερεύει. Η κρίση χρέους, η λιτότητα, η ύφεση, η περιβαλλοντική υποβάθμιση, η συρρίκνωση του δημόσιου τομέα, ανεργία και φτώχεια εντείνουν τη «σύγκρουση» συμφερόντων ανάμεσα στην κυρίαρχη και στη νεότερη γενιά ή – στην περίπτωση της Ελλάδας – ανάμεσα στη γενιά του Πολυτεχνείου και στη γενιά της κρίσης.
Σύμφωνα με έρευνες, η Ελλάδα είναι η χώρα με τη μεγαλύτερη διαγενεακή αδικία στην Ευρώπη. Έχει υπολογιστεί ότι το ελληνικό κράτος ξοδεύει εφτά φορές περισσότερα για τους γηραιότερους από ότι για τους νεότερους. Μέχρι το 2021 θα βρίσκεται στα όρια συνταξιοδότησης ένας στους τέσσερις Ελληνες. Το δημογραφικο πρόβλημα είναι έντονο. Οι τάσεις για μικρότερες οικογένειες, συμβίωση, λιγότερους γάμους, περισσότερα διαζύγια, η ραγδαία μείωση αποταμιεύσεων μειώνουν την ενδο-οικογενειακή αλληλεγγύη και καλούν για θεσμικές παρεμβάσεις.
Από τη φύση τους τα Συντάγματα είναι διαγενεακά μανιφέστα. Προσπαθούν να ενσωματώσουν αξίες και κανόνες που θα οδηγήσουν μια Πολιτεία στο αύριο. Συνήθως οι ‘επόμενες’ ή ‘μελλοντικές γενιές’ κατοχυρώνονται με ρήτρες, ώστε να καθοδηγούν τις αποφάσεις του νομοθέτη, της εκτελεστικής εξουσίας και των δικαστηρίων. Σε κάποια Συντάγματα οι ρήτρες είναι γενικές, όπως πχ στην Πολωνία, στην Τσεχία, την Ουκρανία και στην Ελβετία, όπου το Σύνταγμα αναφέρεται «στην ευθύνη για τις επόμενες γενιές».
Στα περισσότερα Συντάγματα οι ρήτρες είναι ‘οικολογικές’ και συνδέονται με την βιώσιμη ανάπτυξη (Φινλανδία, Γερμανία, Βραζιλία, Γαλλία και Ελλάδα). Μια τρίτη κατηγορία ειναι οι δημοσιονομικές ρήτρες ή αλλιώς fiscal rules (Γερμανία, Ιταλία, Λιθουανία, Λετονία, Σλοβακία) που προβλέπουν ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς, κυρίως σε κράτη-μέλη της ευρωζώνης.
Στο ελληνικό Σύνταγμα, η μονη διαγενεακή αναφορά βρίσκεται στο άρθρο 24 και στην αρχή της αειφορίας. Δύσκολα μπορεί να υποστηρίξει κανεις ότι αυτή η ρήτρα αγγίζει το πεδιο των οικονομικών σχέσεων, των κοινωνικών παροχών, την εργασία, τη δημοκρατική συμμετοχή.
Προτείνουμε λοιπόν στο άρθρο 3 παρ. 2 του ‘καινοτόμου Συντάγματος για την Ελλάδα” να προστεθεί ρητή αναφορά στις γενιές, ώστε να αναγράφεται ότι «επιτρέπεται η λήψη μέτρων για την προώθηση της ισότητας, ιδίως μεταξύ γυναικών και ανδρών και μεταξύ των γενεών για την άρση των ανισοτήτων που υφίστανται στην πράξη». Μια άλλη προσθήκη, πάλι με τη μορφή ρήτρας είναι δυνατή στο άρθρο 18 περί κοινωνικού κράτους και ιδιαίτερα στην παράγραφο 5, ώστε να αναγράφεται ότι “το Κράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωσης του χρέους της κοινωνικής, διαγενεακής και εθνικής αλληλεγγύης” (ιδιαίτερα στο πλαίσιο της πραγμάτωσης του κοινωνικού κράτους και της υποχρέωσης του να σχεδιάζει και να εφαρμόζει δημογραφική πολιτική).
Η συνταγματοποίηση της διαγενεακής ισότητας δέχεται όμως και σοβαρή κριτική. Κάποιοι θεωρούν ότι ο στόχος πρέπει να επιτυγχάνεται με πολιτικές και όχι με νομικα μέσα, αφού σπάνια οι πολιτικοί βλέπουν πέρα από την εκλογική τους θητεία και στην πράξη οι ρήτρες δεν είναι δεσμευτικές, αφού δεν δημιουργούν δικαίωμα που να μπορεί να επικαλεστεί ο πολίτης στο δικαστήριο. Για αυτό και στην Ουγγαρία, στην Ολλανδία και στο Ισραήλ δημιουργήθηκαν ειδικά όργανα, συνήγοροι και επιτροπές, που συμβουλεύουν και νουθετούν τις κυβερνήσεις και τα Κοινοβούλια.
Πράγματι, είναι εξαιρετικά δύσκολο σε ένα δυναμικό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον να επιβάλλει μια γενιά κανόνες στις υπόλοιπες ή να επιβάλει το πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα νομοθετεί η επόμενη γενιά. Από την άλλη όμως η συνταγματική κατοχύρωση της διαγενεακής αλληλεγγύης θα περιορίσει τη ‘γενεακή κυριαρχία’ και θα αποτρέπει τη λεηλασία των πόρων και των ευκαιριών από τη μια γενια εις βάρος της επόμενης, με τις αντίστοιχες εξαιρέσεις σε περιόδους κρίσης, πολέμων, ανθρωπιστικών και περιβαλλοντικών καταστροφών. Ας μην ξεχνάμε ότι χρειάστηκε λιγότερο από μια δεκαετία για να υποθηκευτεί το μέλλον δυο γενεών στην Ελλάδα.
Ακόμη και αν οι ρήτρες λειτουργήσουν ως παρότρυνση, εξασφαλίζουν ένα πιο ευνοϊκό θεσμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο μπορουν να λειτουργήσουν θεσμοί και όργανα που θα εξετάζουν και θα γνωμοδοτούν για τις αντίστοιχες δημόσιες πολιτικές. Προς μια τέτοια κατεύθυνση πχ, η σημερινή Γραμματεία Νέας Γενιάς θα μπορούσε να μετατραπεί σε Διαγενεακής Αλληλεγγύης, να συσταθεί ειδική κοινοβουλευτική Επιτροπή ή να προβλεφθεί Συνήγορος Διαγενεακής Ισότητας.
Αν ο νομοθέτης λάβει υπόψιν του τις πιεστικές δημογραφικές, κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες της σημερινής Ελλάδας, το νέο Σύνταγμα οφείλει να είναι η θεσμική πλατφόρμα προς μια ανοιχτή, αλληλέγγυα και δίκαιη κοινωνία. Η ισότητα ανάμεσα στις γενιές είναι αξία και μέσο για να την κατακτήσουμε.
* Ο Παναγιώτης Βλάχος ειναι μέλος του Πολιτικου Συμβουλίου του Ποταμιού, επικεφαλής της πολιτικής κίνησης «Μπροστά».