ΤΖΟΡΤΖ ΣΤΑΪΝΕΡ
Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι
μτφρ.: Κώστας Σπαθαράκης
εκδ. Αντίποδες
Ο τίτλος του συναρπαστικού αυτού δοκιμίου είναι παραπλανητικός γιατί το διαζευκτικό ή ουσιαστικά δεν χρειάζεται, αφού εξ αρχής δεν τίθεται και το ανάλογο δίλημμα. Και Τολστόι και Ντοστογιέφσκι, ισχυρίζεται μετά λόγου γνώσεως ο εβραϊκής καταγωγής κορυφαίος θεωρητικός Τζορτζ Στάινερ (Παρίσι 1929-), που πρωτοδημοσίευσε αυτή την εργασία του πριν από εξήντα χρόνια και έκτοτε την είδε να ανατυπώνεται πολλές φορές. Ο Στάινερ αμφισβητεί ευθέως την πρωτοκαθεδρία της αγίας τριάδας του γαλλικού μυθιστορήματος –Μπαλζάκ, Φλομπέρ, Σταντάλ– τον 19ο αιώνα, τόσο ως προς την απήχηση όσο και ως προς την ανάπτυξη του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος, την κατάκτηση αυτής της ιδιαίτερης τέχνης, που γεννήθηκε από τις στάχτες του έπους και γιγαντώθηκε επιβιβαζόμενη στο τρένο της Ιστορίας, κατά τον γνωστό αφορισμό του Μίλαν Κούντερα.
Ο Στάινερ «διαβάζει» διαφορετικά τη λογοτεχνική ιστορία του 19ου αιώνα. Θεωρεί ότι παρά τα επιμέρους σκαμπανεβάσματα, το σκηνικό του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος ήταν εξαιρετικά σταθερό, χωρίς εκκωφαντικές ανατροπές. «Μέσα σε αυτό (το σκηνικό) όλες οι μεγάλες καταστροφές ήταν ιδιωτικές», τονίζει. Αντιθέτως, υποστηρίζει ότι το πραγματικά καινοτόμο μυθιστόρημα, παρά την εμφανή έλλειψη των κατάλληλων συνθηκών, ανθεί στα δύο άκρα του πολιτισμένου τότε κόσμου, δηλαδή στις ΗΠΑ, με τον Χόθορν και τον Μέλβιλ και στην προεπαναστατική Ρωσία, με τον Τολστόι και τον Ντοστογιέφσκι. Συγκρίνοντας, στο πρώτο μέρος του βιβλίου του, δύο από τα δημοφιλέστερα μυθιστορήματα του 19ου αιώνα, τη «Μαντάμ Μποβαρί» του Φλομπέρ και την «Αννα Καρένινα» του Τολστόι, ο Στάινερ, πέρα από την κοινή θεματική (βλ. μοιχεία) επιμένει πως ο υπέρμετρος ρεαλισμός του Φλομπέρ, με έμφαση στην αναπαραστατική λεπτομέρεια και την ορθολογική σκέψη, τελικά απονευρώνει τους χαρακτήρες, ενώ αντιθέτως ο Ρώσος συγγραφέας πλάθει την Αννα, μια γήινη ηρωίδα που πάλλεται από πόθο και παθιάζεται από την εγγύτητα των σωμάτων, δίχως να φλερτάρει με τον «δημοσιογραφικό» νατουραλισμό.
Από πού προκύπτει ο ριζικός διαχωρισμός ανάμεσα στη δυτικοευρωπαϊκή μυθοπλασία και στη ρωσική, αναρωτιέται ο Στάινερ, για να μας υπενθυμίσει: «Η παράδοση του Μπαλζάκ, του Ντίκενς και του Φλομπέρ ήταν κοσμική. Η τέχνη του Τολστόι και του Ντοστογιέφσκι ήταν θρησκευτική». Ιδιαίτερα θα λέγαμε του δεύτερου, μόνο που αυτός εντέχνως «θάβει» τον θεολογικό του στοχασμό κάτω από στρώματα πραγματολογικού υλικού.
Ο Ντοστογιέφσκι δομεί τα μυθιστορήματά του γύρω από μια βίαιη πράξη, αναζητώντας το ιερό στοιχείο μέσα από το έγκλημα και την τιμωρία του, την ύβριν των ηρώων του και την επικείμενη κάθαρση. Ετσι βρίσκεται πιο κοντά στον πυρήνα της αρχαίας τραγωδίας, αλλά και του σαιξπηρικού δράματος, που απ’ ό,τι φαίνεται υπήρξε φανατικός μελετητής του. Και οι δύο συγγραφείς, πάντως, δεν ανανέωσαν μόνο το ευρωπαϊκό μυθιστόρημα, αλλά τα έργα τους αποτέλεσαν καθρέφτη των κοσμογονικών αλλαγών, που συντελούνταν στην τσαρική Ρωσία, γεγονός που τους επέτρεψε να «επιβιώσουν» και στη σοβιετική εποχή, αν και ο Ντοστογιέφσκι πέρασε με δυσκολίες τις συμπληγάδες του κομματικού ιερατείου.