Ρεπορτάζ: ΣΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
«This is the word on the street». Ισως η πιο γνωστή φράση της αμερικανικής αργκό (σ.σ.: αυτό λέει ο κόσμος στους δρόμους) βρήκε τη θέση της στα λόγια του Αμερικανού ηθοποιού Γκλεν Ντέιβις στη σκηνή όπου ο Αίμονας προσπαθεί να πείσει τον Κρέοντα για την αθωότητα της Αντιγόνης και να αποτρέψει τη βία και την καταστροφή που θα ακολουθήσει.
«Εγώ, εγώ τους σκότωσα όλους. Είμαι ένα τέρας», βρυχάται ο Κρέοντας Ρεγκ Κάθεϊ στο τέλος της περφόρμανς με φωνή που προκαλεί ανατριχίλα στους θεατές στο αίθριο του Ωνασείου Πολιτιστικού Κέντρου στη Νέα Υόρκη. Ο αστυνομικός και διευθυντής της γκόσπελ χορωδίας Φιλ Ουίντμορ δίνει το σήμα και οι τραγουδιστές υμνούν τα χορικά του Σοφοκλή με δάκρυα στα μάτια σε ένα ντελίριο μουσικής και εκστασιασμού.
«Θα μπορούσε να λυθεί αλλιώς, χωρίς βία;» αναρωτιέται στη συζήτηση που ακολουθεί η υπαστυνόμος και μέλος της γκόσπελ χορωδίας Λατρίσια Αλεν, όχι μόνο για την Αντιγόνη αλλά κυρίως για τον Μάικλ Μπράουν, τον έφηβο Αφροαμερικανό που έπεσε νεκρός από τα πυρά λευκού αστυνομικού το 2014 στο Φέργκιουσον του Μιζούρι και έγινε η τραγική αφορμή για τη δημιουργία της παράστασης.
«Αυτή η χώρα έχει χάσει την ηθική της πυξίδα», συμπληρώνει ο Ντουέιν Νιούτον, δάσκαλος του Μπράουν, που πριν από λίγο τραγουδούσε συγκινημένος τα λόγια του Σοφοκλή. Πρόκειται για το πρότζεκτ «Antigone in Ferguson», που δημιουργήθηκε από τον σκηνοθέτη και μεταφραστή Μπράιαν Ντόρις, γνωστό από τις δραματικές αναγνώσεις αρχαίων ελληνικών τραγωδιών σε βετεράνους πολέμου. Η πρεμιέρα δόθηκε στα μέσα Σεπτεμβρίου στο Φέργκιουσον, η περφόρμανς αγκαλιάστηκε από το κοινό και η τραγωδία του Σοφοκλή έγινε το όχημα για να ανοίξει μια συζήτηση –όπως και στη Νέα Υόρκη– μεταξύ εκπροσώπων της αστυνομίας και Αφροαμερικανών πολιτών.
Πριν να είναι πολύ αργά
«Στις αρχαίες τραγωδίες οι ήρωες μαθαίνουν όταν είναι ήδη πολύ αργά», τονίζει στην «Κ» ο κ. Ντόρις, συμπληρώνοντας: «Μήπως αυτή η φόρμα προσπαθεί να μας αφυπνίσει προτού πάρουμε μια λανθασμένη απόφαση; Η τραγωδία είναι εργαλείο της δημοκρατίας για να γίνει μια αλλαγή πριν να είναι πολύ αργά. Στο “Η Αντιγόνη στο Φέργκιουσον” δεν παίρνουμε το μέρος κανενός, αλλά αφήνουμε χώρο ώστε να ακουστούν όλες οι φωνές», τονίζει ο κ. Ντόρις.
Ηταν εύκολο, όπως μας λέει, να γίνει ο συσχετισμός του άταφου Πολυνείκη με το πτώμα του Μάικλ Μπράουν, που έμεινε σε κοινή θέα για αρκετές ώρες πριν φθάσουν τα πρώτα ασθενοφόρα στην περιοχή. Ωστόσο, η απόδοση του Κρέοντα από τον Ρεγκ Κάθεϊ κατάφερε να προσδώσει στον χαρακτήρα την ανθρώπινη πλευρά του τραγικού ήρωα. «Τι γίνεται λοιπόν αν όλοι έχουν δίκιο; Αν όλοι δικαίως νιώθουν αυτό που νιώθουν και η βία γίνεται επακόλουθο; Ή μήπως υπάρχει τρόπος να μη φθάσουμε στη βία και πάλι να πετύχουν όλοι τους στόχους τους;» αναρωτιέται.
Τα ζητήματα αυτά, επισημαίνει, που δεν θίγονται επαρκώς στον προεκλογικό διάλογο της Αμερικής, πρέπει οπωσδήποτε να αντιμετωπιστούν. «Αν δεν το κάνουμε, θα είναι σαν να αφήνουμε ένα πτώμα στον δρόμο», σημειώνει ο σκηνοθέτης που θα έρθει στην Ελλάδα το 2017 με τις «Ικέτιδες» του Αισχύλου.
Το «Antigone in Ferguson» παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του φεστιβάλ «Antigone Now», που διοργανώνει το Ιδρυμα Ωνάση ΗΠΑ στο θρυλικό Olympic Tower στην 5η Λεωφόρο της Νέας Υόρκης. Από τον περυσινό «Νάρκισσο» η προσοχή στράφηκε φέτος στον Σοφοκλή, με στόχο την τροφοδότηση ενός παγκόσμιου διαλόγου για σύγχρονα προβλήματα, όπως επισήμανε ο πρόεδρος του Ιδρύματος Αντώνης Παπαδημητρίου. Η συσχέτιση της Αντιγόνης με τα περιστατικά αστυνομικής βίας και τον φυλετικό ρατσισμό ήταν στον πυρήνα του προβληματισμού αρκετών καλλιτεχνών.
Σε αυτόν τον άξονα κινήθηκε η περφόρμανς-συναυλία της Αφροαμερικανής Κάρι Μέι Γουίμς όπου αναφέρθηκαν ονομαστικά Αφροαμερικανοί που τραυματίστηκαν θανάσιμα από την αστυνομία από τη δεκαετία του ‘90 μέχρι σήμερα, ενώ ο Στέφανος Τσιβόπουλος προσέγγισε την Αντιγόνη ως ιδέα «αντίστασης» και «αλληλεγγύης» μέσα από ένα ντοκιμαντέρ για τη ζωή του 25χρονου ομοφυλόφιλου Αφροαμερικανού περφόρμερ Καρίμ Εντουάρντς. Εμπνευσμένες από την ηρωίδα του Σοφοκλή ήταν και οι συζητήσεις της κοινωνικής πρωτοβουλίας «iSTANDfor» με ομιλίες για την ισότητα των φύλων, τις ευκαιρίες στην εκπαίδευση, την οπλοκατοχή στις ΗΠΑ κ.ά.
Αν και ο Σοφοκλής δεν μένει σε αυτό το επίπεδο αλλά προχωρά στη βαθύτερη σύγκρουση δύο κόσμων που οδηγούνται στην καταστροφή, όπως επισημαίνει ο καθηγητής Φιλοσοφίας του New School και μέλος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Ωνάση Σάιμον Κρίτσλεϊ και εκτιμά ότι οι παραπάνω προσεγγίσεις πηγάζουν από μια βαθιά σύγκρουση μέσα στην αμερικανική κοινωνία με πυρήνα τις φυλετικές ανισότητες.
«Η “Αντιγόνη τώρα” στην Αμερική σχετίζεται με τον φυλετικό χαρακτήρα που είχε η δουλεία σε αυτή τη χώρα. Ενός μοντέλου του οποίου κομμάτι ήταν η Νέα Υόρκη, το 1680, με πληθυσμό 11.000, από τους οποίους οι 2.000 ήταν σκλάβοι. Μέσα από αυτή την ιστορία βίας έχουμε προέλθει. Και η αναγνώριση αυτής της ιστορικής αλήθειας είναι το πρώτο βήμα και, μόλις ξεκαθαριστεί αυτό, μπορείς να συνεχίσεις με προσοχή», σημειώνει στην «Κ». Για τον ίδιο, η Αντιγόνη δεν είναι μια «ευγενής επαναστάτρια», αλλά συμβολίζει τις συνθήκες που δημιούργησαν τη «δημοκρατική πόλη» και τις συνθήκες που την κατέστρεψαν.
Στο «Lonely Planet» της Λένας Κιτσοπούλου ο μύθος της Αντιγόνης παρουσιάστηκε σε μια απροσδόκητη, σατιρική και χιουμοριστική αλληγορία. Μαζί με τον Θέμη Πάνου και τη Σοφία Κόκκαλη, η ηθοποιός και σκηνοθέτις της παράστασης περιέγραψε την ιστορία του Σοφοκλή μέσα από το υπαρξιακό δράμα τεσσάρων σκιέρ προσπαθώντας να απαντήσει στο προφανές ερώτημα «τι κοινό έχει ο σκιέρ με την Αντιγόνη». Χωρίς σκηνικά, παρά μόνο με μια έξυπνη στιχομυθία και τις φανταχτερές στολές, κράνη και πέδιλα του σκι, οι ηθοποιοί ανέδειξαν όλες τις πλευρές της ιστορίας σε ένα σλάλομ υποκριτικής. Μίλησαν για το απάτητο χιόνι και τον «απάτητο δρόμο» της Αντιγόνης, για την τήρηση των κανόνων του αθλήματος που σώζουν τη ζωή του σκιέρ και τους νόμους του Κρέοντα, τα καθημερινά διλήμματα και τις δύσκολες αποφάσεις. «Η Αντιγόνη είναι μια σκιέρ της καθημερινής ζωής», είπαν σε ένα σημείο της παράστασης.
Γυναίκες στη Συρία
Στο πλαίσιο του φεστιβάλ, προβλήθηκαν και αποσπάσματα του ντοκιμαντέρ «Δεν είμαστε πριγκίπισσες», με ιστορίες γυναικών από τη Συρία εμπνευσμένες από την Αντιγόνη. Η Γεωργία Σαγρή ανέπτυξε σε επτά λεπτά τους επτά χαρακτήρες της ιστορίας σε μια έντονη σωματικά περφόρμανς, ενώ η Φοίβη Γιαννίση εξέτασε τη ζωώδη διάσταση της «τραγωδίας» (τράγος + ωδή) και τη σχέση της με θέματα όπως η κοινωνική ισότητα, η γη και η απώλεια μέσω ποίησης και μουσικής.
Ολα αυτά διαδραματίστηκαν μέσα στο «Εργαστήριο Αντιγόνη», στην εγκατάσταση της εικαστικού Μαρίας Παπαδημητρίου, η οποία παρουσιάζει ένα «προοίμιο» του μύθου πριν από την πραγμάτωσή του, που εκκινεί από τη σχέση ανθρώπων και ζώων και είναι χωρισμένο σε τρεις φάσεις: στη χρονόσταση, την κοιμώμενη άτη (παράβαση) και την κληρονομιά του Οιδίποδα με ένα «πλεγμένο» δερματογλυπτό. Μετά την «Αντιγόνη» σειρά του χρόνου παίρνει ο «Διόνυσος».
Εκτενής συνέντευξη του Μπράιαν Ντόρις για τη θεραπευτική δύναμη της αρχαίας τραγωδίας σε ψυχικά τραυματισμένους βετεράνους, στο Τέχνες και Γράμματα της «Κ» και τη Χριστίνα Σανούδου στις 30.11.2014, με τίτλο «Την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν…»