ΧΟΡΧΕ-ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ
Βιβλίο των φανταστικών όντων
μτφρ.: Γιώργος Βέης
εκδ. Πατάκη 2016
Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες απεχθανόταν τις συνεντεύξεις. Το βασικό πρόβλημα, πέρα από την έμφυτη μετριοφροσύνη του, ήταν ο σκεπτικισμός με τον οποίο αντιμετώπιζε τον εαυτό του, τον συγγραφέα, τον άνθρωπο που ονομαζόταν Μπόρχες. Στο θαυμάσιο κείμενό του «Ο Μπόρχες κι εγώ» έγραφε: «Μου αρέσουν οι κλεψύδρες, οι χάρτες, η τυπογραφία του 19ου αιώνα, οι ετυμολογίες, η γεύση του καφέ, η πρόζα του Ρ.Λ. Στίβενσον… Εγώ ζω, εξακολουθώ να ζω, για να μπορεί ο Μπόρχες να επινοεί τη λογοτεχνία του». Οσο συχνότερα αναφέρει το όνομά του τόσο αυξάνεται η επίγνωση ότι δεν κατέχει την ύπαρξή του. Για να πούμε την αλήθεια, όσοι αγαπάμε το έργο του διαβάζουμε και ξαναδιαβάζουμε γνωρίζοντας ότι για να μπούμε στα βιβλία του πρέπει να αφήσουμε απέξω τις βεβαιότητές μας. Τα μάτια μας δεν αρκούν για να αντιληφθούμε το περιβάλλον, όπως άλλωστε και τα δικά του τον δυσκόλευαν να δει εξαιτίας χρόνιων προβλημάτων που τον οδήγησαν σταδιακά στην τύφλωση. Ακολουθώντας τον, αυτόν που είναι ένας από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του 20ού αιώνα, είναι σαν να βαδίζουμε ψηλαφιστά μέσα στον κόσμο της φαντασίας και των ονείρων.
Στην εισαγωγή του «Βιβλίου των φανταστικών όντων», που πρόσφατα επανακυκλοφόρησε, μιλάει για τον θαυμασμό των παιδιών όταν επισκέπτονται για πρώτη φορά έναν ζωολογικό κήπο. «Σε αυτόν τον κήπο, σε αυτόν τον τρομερό κήπο, το παιδί βλέπει ζωντανά ζώα που ποτέ πριν δεν είχε αντικρίσει», γράφει. Και είναι τέτοια η γοητεία που ασκεί αυτή η μυστηριώδης εμπειρία, που μένει στη μνήμη χαραγμένη ως μια από τις χαρές της παιδικής ηλικίας. Ισως ό,τι θυμόταν εκείνος από τον παιδικό του περίπατο συνδυάστηκε με τα πρώτα του διαβάσματα, τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ, την «Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων», τις «Xίλιες και μία νύχτες», και έφτιαξαν πολλά χρόνια αργότερα αυτό το βιβλίο, «έναν ζωολογικό κήπο της μυθολογίας, που δεν τον κατοικούν λιοντάρια αλλά σφίγγες, κένταυροι και γρύπες».
Είναι πραγματική απόλαυση η βόλτα ανάμεσα σε αυτά τα θαυμαστά όντα, αρκεί σαν τα παιδιά να μη βασίζεται κανείς αποκλειστικά στην αξιοπιστία της εμπειρίας, αλλά να αφήνεται στις μεταμορφώσεις και τις παραμορφώσεις που γεννά η ονειροπόληση. Ο μαγικός κήπος της συγκεκριμένης συλλογής μικρών ιστοριών περιλαμβάνει 120 σπάνια πλάσματα που προέρχονται από αμέτρητες πηγές: την ελληνική και κάθε άλλη μυθολογία της Ευρώπης, τα bestiaries (φυσιογνωστικοί οδηγοί) του Μεσαίωνα, τους κινέζικους και ινδικούς θρύλους, τις λαϊκές παραδόσεις, τις δοξασίες των ιθαγενών της Αμερικής, τα οδοιπορικά των λόγιων περιηγητών προηγούμενων αιώνων και βεβαίως τον νου συγγραφέων όπως ο Κάφκα και ο Πόου. Το Αιθέριο Ελάφι είναι ένα τραγικό ζώο που ζει σε υπόγεια ορυχεία και το μόνο που λαχταρά είναι να δει το φως του ήλιου. Η Μπάνσι, η νεράιδα, δεν είναι μορφή, αλλά μια κραυγή που στοιχειώνει τις ιρλανδέζικες νύχτες. Ο Χοαχόκ, ο θεός της βροντής για τους Σιου, κλαίει όταν είναι ευτυχισμένος και γελάει μέσα στη θλίψη του. Το Οντραντεκ μοιάζει εκ πρώτης όψεως με ένα πλατύ, αστεροειδές καρούλι όπου τυλίγουν την κλωστή, αν και ακριβέστερα έχει γύρω του τυλιγμένα παλιά και ξεφτισμένα νήματα. Το Πινγκ-Φενγκ, που ζει στη χώρα του Μαγικού Νερού, μοιάζει με μαύρο γουρούνι κι έχει ένα κεφάλι μπρος κι ένα πίσω.
Είναι πρόκληση να συνεχίσω την απαρίθμηση. Είναι μάλλον απίθανο να θέλει κανείς να αφήσει από τα χέρια του αυτό το βιβλίο. Στην εισαγωγή και πάλι ο Μπόρχες γράφει ότι το «Βιβλίο των φανταστικών όντων» δεν πρέπει να διαβαστεί με τη σειρά, όπως άλλωστε συμβαίνει με κάθε ανθολογία. Η επιθυμία του ήταν «να βυθιστεί ο αναγνώστης στις σελίδες του κατ’ εκλογήν, όπως ακριβώς παίζει κανείς με τα μεταβαλλόμενα σχήματα ενός καλειδοσκοπίου». Αυτή είναι μια εξαιρετική συμβουλή, επειδή, αν και σύντομες, οι περιγραφές πλάθουν πυκνές και ουσιώδεις ιστορίες. Σε κάθε ανάγνωση, ένα νέο στοιχείο αναδύεται. Ο καθρέφτης του νου δίνει μια διαφορετική αντανάκλαση, ο λαβύρινθος της φαντασίας μάς οδηγεί σε ένα άλλο δωμάτιο. Το συγκεκριμένο βιβλίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1957 με τον τίτλο «Εγχειρίδιο Φανταστικής Ζωολογίας», σε μια εποχή που η όραση του συγγραφέα είχε τόσο εξασθενήσει ώστε σχεδόν δεν μπορούσε να διαβάσει, ούτε να δει τα γραπτά του. Και αυτό πρέπει να ήταν μέγιστο πλήγμα για κάποιον που αυτοπροσδιοριζόταν ως ένας άνθρωπος φτιαγμένος από βιβλία και ονειρευόταν τον παράδεισο ως τεράστια βιβλιοθήκη. «Θεωρώ τον εαυτό μου κυρίως αναγνώστη», είχε πει σε μια ομιλία που εκφώνησε στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης (1984). «Εχω τολμήσει την περιπέτεια της γραφής, αλλά πιστεύω ότι εκείνα που έχω διαβάσει είναι πολύ πιο σημαντικά από όσα έχω γράψει». Οπως λοιπόν και σε άλλα έργα του, έτσι και στο «Βιβλίο των Φανταστικών Οντων», ο Μπόρχες αναμετριέται με τις γνώσεις του αναδιφώντας σε κλασικές και ανατολίτικες λογοτεχνίες, για να παραδεχθεί στο τέλος ότι και το συγκεκριμένο θέμα ποτέ δεν εξαντλείται. Ηδη μπροστά από την εποχή του δημιουργεί ένα εγχειρίδιο κρυπτοζωολογίας (cryptozoology) που συνδιαλέγεται με τη σύγχρονη Ιστορία του Φαντασιακού, έτσι όπως ορίζεται από τον σπουδαίο ιστορικό Ζακ Λε Γκοφ: «Το φαντασιακό είναι το σύστημα των ονείρων μιας κοινωνίας, ενός πολιτισμού που μεταμορφώνει το πραγματικό σε παθιασμένες όψεις του πνεύματος».
Ο ιστορικός περιγράφει το βιβλίο του με τους ήρωες και τα θαυμαστά πλάσματα του Μεσαίωνα ως μια εικονογράφηση των μεταμορφώσεων της μνήμης και των μεταλλάξεων ενός πολιτισμού (Jacques Le Goff, Ηρωες και Θαυμαστά του Μεσαίωνα, εκδ. Κέδρος). Ο συγγραφέας μιλάει για τα παράξενα όντα του δικού του βιβλίου, όπως οι δράκοι, στο ίδιο πνεύμα: είναι εικόνες που γοητεύουν την ανθρώπινη φαντασία, αλλά αγνοούμε τη σημασία τους, όπως αγνοούμε και τη σημασία του σύμπαντος.
Στο ενενηκοστό πρώτο λήμμα της επιτομής των φανταστικών όντων βρίσκεται ένα πολύ χαριτωμένο πλάσμα, ο Πίθηκος του Μελανοδοχείου, που συντροφεύει τους γράφοντες. Εχει μήκος περίπου δώδεκα πόντους και του αρέσει η σινική μελάνι. Οταν κάποιος κάθεται να γράψει, ο πίθηκος πηγαίνει δίπλα του και περιμένει να τελειώσει. Τότε πίνει ό,τι έχει απομείνει από το μελάνι και ύστερα κάθεται στα πισινά του πόδια, ήσυχος και ευχαριστημένος.
Σχέδια από Σχολή Βακαλό
Το «Βιβλίο των φανταστικών όντων» μοιάζει με ένα χάρτη πλοήγησης στους λαβυρίνθους της ανθρώπινης φαντασίας και ταυτόχρονα αποτελεί έναν αναστοχασμό πάνω στους όρους της μυθοπλασίας. Ο Μπόρχες συχνά δήλωνε ανήμπορος μπροστά στη συγγραφή. «Η τέχνη της συγγραφής είναι μυστηριώδης, οι απόψεις μας εφήμερες όπως τα όνειρα», έλεγε. «Ομως η λογοτεχνία με δικαιώνει».
Ψάχνοντας στο Διαδίκτυο πληροφορίες σχετικά με τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες, γρήγορα πέφτει κανείς πάνω στην ιστοσελίδα του Borges Center (www.borges.pitt.edu). Πρόκειται για ένα πληρέστατο ακαδημαϊκό σάιτ για τον Αργεντινό συγγραφέα, που ξεκίνησε από το πανεπιστήμιο του Αρχους (Aarhus) στη Δανία και σήμερα βρίσκεται υπό την εποπτεία του πανεπιστημίου του Πίτσμπεργκ στις ΗΠΑ.
Για τους λάτρεις του συγγραφέα, η ιστοσελίδα είναι ό,τι πρέπει για διάβασμα. Και για ενδιαφέρουσες ανακαλύψεις, όπως για παράδειγμα η πληροφορία ότι οι τελειόφοιτοι σπουδαστές της σχολής Βακαλό (College of Art & Design) έχουν δημιουργήσει μια πλήρη σειρά εικόνων εμπνευσμένων από το «Βιβλίο των φανταστικών όντων». Η συγκεκριμένη εργασία ξεκίνησε το 1996 ως ιδέα του καθηγητή της σχολής Εκτορα Χαραλάμπους και προχώρησε με την καθοδήγηση του ίδιου και του συναδέλφου του εικαστικού Δημήτρη Κριτσωτάκη. Οπως μας είπε ο τελευταίος, «τα Φανταστικά Οντα είναι προκλητικό υλικό για εικονογράφηση και τα παιδιά ανταποκρίθηκαν αμέσως. Αναζητώντας τότε κι άλλες πληροφορίες για τον συγγραφέα, βρήκαμε το σάιτ και ξεκινήσαμε την επικοινωνία με τους καθηγητές Ivan Almeida και Christina Parodi που το ίδρυσαν». Για αρκετά χρόνια οι δουλειές των σπουδαστών συμπεριλήφθηκαν στα περιεχόμενο του Borges Center, στο λήμμα In The Arts και είναι αυτές που μας παραχώρησαν για την εικονογράφηση του παρόντος άρθρου.