Ο Πατρίκ Γκιγιομάρ είναι σημαντικός Γάλλος ψυχαναλυτής, αναλυόμενος του Λακάν, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Denis Diderot στο Παρίσι, όπου μαζί με σημαντικά ονόματα όπως o Φεντιντά και ο Μανονί προχώρησαν την ψυχανάλυση κλινικά όσο και θεωρητικά. Για πρώτη φορά κυκλοφορεί αυτές τις ημέρες στα ελληνικά το βιβλίο του «Για την παιδική σεξουαλικότητα», συγκεντρώνοντας κείμενα που έχουν δημοσιευτεί σε γαλλικά περιοδικά και συλλογικές εκδόσεις. Γι’ αυτόν τον λόγο ο Πατρίκ Γκιγιομάρ θα βρίσκεται στην Αθήνα και θα δώσει στις 11 Νοεμβρίου, στις 7 μ.μ., στο Γαλλικό Ινστιτούτο μια διάλεξη, ανοιχτή στο κοινό, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του και με τίτλο «Το παιδικό και το σεξουαλικό».
Η «Καθημερινή» πρώτη διάβασε το βιβλίο του σημαντικού Γάλλου ψυχαναλυτή και του ζήτησε να μας μιλήσει για τον φόβο της σεξουαλικότητας, για τη σεξουαλικότητα ως εσωτερική ζωογόνο δύναμη και όχι ως ενήλικη πράξη φυσικά, αλλά και την ανάγκη μιας κοινωνίας να υπακούει στην παιδική παντοδυναμία. Ευχαριστίες στη Βίκυ Μαλισόβα-Χατζοπούλου που έκανε τη μετάφραση από τα γαλλικά.
– Τι εννοούμε όταν λέμε σεξουαλικότητα στο παιδί; Γεννιέται με τη γέννηση;
– Η παιδική σεξουαλικότητα έχει χωρίς αμφιβολία υπάρξει μια από τις πιο δυνατές, και τις πιο ενοχλητικές, ανακαλύψεις της ψυχανάλυσης. Ο Φρόιντ ανακάλυψε την παιδική σεξουαλικότητα (της παιδικής ζωής, των παιδιών) στην ανάλυση των ονείρων των ενήλικων ασθενών του. Η ψυχανάλυση των παιδιών θα αναπτυχθεί στη δεύτερη γενιά αναλυτών κυρίως με την Αννα Φρόιντ και τη Μέλανι Κλάιν. Ο Φρόιντ αρκετά γρήγορα θα προωθήσει τον όρο ψυχοσεξουαλικότητα που του φαίνεται πιο ακριβής. Δείχνει έτσι ότι πρόκειται για την ψυχική ζωή των παιδιών και των ενηλίκων. Δείχνει επίσης τη θέση της σεξουαλικότητας στην ψυχική ζωή. Μια σεξουαλικότητα που δεν είναι αποκλειστικά γενετήσια αλλά εμπλέκει όλες τις σωματικές λειτουργίες: θηλάζω, τρώω, αγγίζω, μαθαίνω την καθαριότητα, συγκρατώ, εξωθώ, βλέπω, ακούω, παίζω και ανακαλύπτω τα σεξουαλικά όργανα. Ολες οι ορμές που τις αποκαλούμε «μερικές» και που συνδέονται με ανοίγματα και σύνορα του σώματος είναι τόσο σημαντικές στα «σεξουαλικά», τα «ερωτικά» και τα καταστροφικά παιχνίδια των παιδιών και των ενηλίκων. Ο Φρόιντ θεωρούσε τη σεξουαλικότητα των παιδιών ως «σεξουαλικά πολύμορφη». Ηθελε να πει ότι βρίσκαμε στη συμπεριφορά, στις ευχαριστήσεις και στην ψυχική ζωή των παιδιών όλα όσα θεωρούνταν «διαστροφές» στους ενηλίκους. Η διαφορά έγκειται στο ότι κάποιοι ενήλικοι «παγίωσαν» τρόπους στα παιχνίδια ευχαρίστησης και στις συμπεριφορές, οι οποίοι για το παιδί είναι παροδικοί, προσωρινοί και όχι αποκλειστικοί. Μ’ αυτή την έννοια, η σεξουαλικότητα είναι παρούσα ήδη από τη γέννηση.
– Υπάρχουν μητέρες που είναι έντονα σωματικές με το μωρό τους, ίσως και διεγερτικές. Κάνουν καλό που ξυπνούν τις ορμές του μωρού τους;
– Οι ερεθιστικές μητέρες με το σώμα τους (που είναι επίσης ψυχική ζωή) ξυπνούν πράγματι τις ορμές των παιδιών τους. Τους δίνουν μια σχεσιακή ζωή που πρέπει να συνοδευτεί από λόγια που προσφέρουν, καλούν και ηρεμούν. Οι λέξεις μπορούν κι αυτές να είναι ερεθιστικές και τότε μπορούμε να ξεκουραστούμε και να αποκοιμηθούμε πάνω στο σώμα που δρα ηρεμιστικά και γαληνεύει. Το παιδί διεγείρεται από το ζωντανό σώμα των μητέρων. Εχει τις φαντασιώσεις του: θέλει να φάει, να καταβροχθίσει, να καταστρέψει. Μπορεί να αγχωθεί μπροστά σε μια μητέρα στενοχωρημένη ή θλιμμένη, της οποίας η απουσία ή το κενό το απειλεί. Χρειάζεται να χτιστεί μια σχέση. Μπορεί αυτό να γίνει χωρίς επιθυμία, χωρίς προσμονή και χωρίς διεγέρσεις;
– Γράφετε ότι η σεξουαλικότητα είναι πάντα τραυματική.
– Κατ’ αρχήν εμφανίζεται στις απειλητικές ρήξεις που έρχονται να σπάσουν μια προηγούμενη ισορροπία. Η ανάδυση της εφηβείας, ο θάνατος του σώματος της παιδικής ηλικίας, η βία των σεξουαλικών ορμών είναι στην ουσία τους τραυματικά: υποχρεώνουν, όπως και οι άλλοι τραυματισμοί, σε ένα ψυχικό έργο αναδιοργάνωσης (μετατραυματικό) που δεν θα μπορέσει να σβήσει τελείως ό,τι έγινε. Αδύνατον να γυρίσουμε πίσω. Ποιο νεαρό κορίτσι, ποιο νεαρό αγόρι δεν ανακάλυψε ότι ήταν κορίτσι ή αγόρι μέσα από εμπειρίες σαγήνης, επίθεσης και βίας εν δυνάμει τραυματικής; Εντέλει, η σεξουαλικότητα (με την ψυχαναλυτική έννοια του όρου) είναι ο τόπος κάθε αποκοπής, κάθε απώλειας και κάθε ευνουχισμού που είναι πάντα εν δυνάμει τραυματικοί. Μπορούμε να σκεφτούμε τους διάφορους εθισμούς χωρίς να αναρωτηθούμε για την τραυματική φύση αυτών των αποκοπών; Με αυτή την έννοια, ο όρος της σεξουαλικότητας πιστοποιεί τον ακατάλυτο δεσμό ανάμεσα στην ευχαρίστηση (την ικανοποίηση) και την απώλεια.
– Αναρωτιέμαι εάν τελικά υπάρχουν ενήλικοι. Αν φτάνουμε σε αυτόν τον βαθμό της ψυχικής ενηλικίωσης ή ζει πάντα το παιδί που ήμασταν μέσα μας;
– Το παιδί ζει πάντα μέσα στον ενήλικο. Δεν είναι μια τύχη να ανακαλύψουμε ότι το παιδί συνεχίζει να υπάρχει μέσα στον ενήλικο; Ενα παιδί, μια παιδική ηλικία παρούσα και λίγο χαμένη, αλλά πηγή επιθυμιών. Ενα παιδί που η ενήλικη συνθήκη δεν το χάλασε ούτε το κατέστρεψε. Οι πηγές του γέλιου, της ποίησης, της δημιουργικότητας, του κουράγιου και της αγάπης βρίσκονται στην παιδική ηλικία.
– Πόσο σημαντική για τη ζωή είναι η δημιουργικότητα, όπως την εκφράζει ο Γουίνικοτ; Προς ποια κατεύθυνση μας κινητοποιεί;
– Για τον Γουίνικοτ η δημιουργικότητα του παιδιού είναι ο αυθορμητισμός του. Το αντίθετό του είναι η υποταγή. Ενα υποταγμένο παιδί κινδυνεύει να γίνει ένας ενήλικος που δεν μπορεί ποτέ να είναι ο εαυτός του. Ενας ενήλικος, στον οποίο κάθε αυθορμητισμός πνίγηκε, που δεν πιστεύει πια στον εαυτό του και για τον οποίο «η ζωή δεν αξίζει τον κόπο να τη ζει». Η δημιουργικότητα, την οποία δικαίως ακούμε στις καλλιτεχνικές της αντηχήσεις (η ελευθερία για τον καλλιτέχνη να δημιουργεί), δείχνει επίσης την ανυπακοή, την ικανότητα εξέγερσης και αντίστασης. Την ικανότητα να μην εγκαταλείπεσαι και να μην αφήνεσαι να καταστραφείς.
– Βλέπω τις σύγχρονες μαμάδες που ρωτάνε σχεδόν τα πάντα στα παιδιά τους. Εχουν μια ανάγκη να τα μαθαίνουν όλα. Εσείς γράφετε για την ανάγκη ύπαρξης μυστικού κόσμου.
– Το μυστικό είναι αυτό που δημιουργεί το μύχιο και την υποκειμενικότητα κάθε ψυχικής ζωής. Η ελευθερία να πεις, να μην πεις: χωρίς το μυστικό αυτή η ελευθερία δεν θα ήταν τίποτα. Τα πρώτα ψέματα είναι πάντα σημάδι ψυχικής υγείας για ένα παιδί. Είναι μια κατάκτηση που δεν πρέπει να την καταστρέφουμε ηθικολογώντας. Είναι η γέννηση ψυχισμών χωριστών και μυστήριων. Μια ανησυχητική και απελευθερωτική εμπειρία. Οι μητέρες που θέλουν να γνωρίζουν τα πάντα είναι μητέρες αγχωμένες: φοβούνται ότι μπορεί να είναι κακές μητέρες. Ομως κινδυνεύουν επίσης να θέλουν να ελέγχουν και να κυριαρχούν στο παιδί τους, χωρίς να μπορούν να του δώσουν την εμπιστοσύνη που χρειάζεται για να αναπτυχθεί. Το παιδί κινδυνεύει να υποταχθεί, να μην έχει πια τίποτα δικό του ακόμα και να μην ξέρει τι είναι δικό του. Τότε η δημιουργικότητά του εξαφανίζεται. Η πρώτη δημιουργικότητα είναι αυτή ενός ελεύθερου και αυθόρμητου λόγου που απαιτεί την εμπιστοσύνη.
– Ζούμε σε εποχές παιδικής παντοδυναμίας. Γιατί έχει γίνει αυτή η μετάλλαξη;
– Η παντοδυναμία των παιδιών συναρπάζει και σαγηνεύει. Είναι η σύγχρονη εκδοχή του παιδιού-βασιλιά που τροφοδοτείται κατά πολύ από την καταναλωτική κοινωνία για την οποία το παιδί είναι ένας αγοραστής κι ένας καταναλωτής. Αλλά οι ίδιοι οι ενήλικοι, βαθιά προσβεβλημένοι από τις εξελίξεις του κόσμου, όλο και περισσότερο αδύναμοι αφού οι εξουσίες βρίσκονται αλλού και συχνά οι ίδιοι οι πολιτικοί δεν είναι παρά διαχειριστές αυτής της αδυναμίας, προβάλλουν στα παιδιά τους έναν κόσμο χαμένο. Θα χρειαζόταν οι ενήλικοι να ξαναβρούν πράγματι την πίστη στον εαυτό τους. Θα χρειαζόταν να ξαναβρούν την έννοια της διαφοράς των γενεών και άρα τη διαφορά ανάμεσα σε ενηλίκους και παιδιά. Είναι ένα έργο τόσο σημαντικό όσο και δύσκολο. Περνάει από την ιστορία και από όσα μεταδίδονται.
Πατρίκ Γκιγιομάρ «Για την παιδική σεξουαλικότητα», μετάφραση: Κωνστάνς Αθανασιάδου, Ελένη Ζησοπούλου-Τσακυράκη, Σοφία Λεωνίδη, Βίκυ Μαλισόβα-Χατζοπούλου, Ελίζα Νικολοπούλου, Νίκος Παυλάτος, σειρά: Γραφές της Ψυχανάλυσης, εκδόσεις Γαβριηλίδης.