Οι άνθρωποι βλέπουν αυτό που περιμένουν να δουν… Η διαπίστωση είναι τόσο απλή που διαφεύγει την προσοχή. Είναι εδώ και δεκαετίες ένα από τα βασικά αξιώματα του θεμελιωτή της θεωρίας λήψης αποφάσεων στην εξωτερική πολιτική, Γράχαμ Αλισον, ο οποίος έδειξε με αφορμή την κρίση των πυραύλων στην Κούβα ότι –φευ!– τα κράτη δεν λαμβάνουν πάντα τις αποφάσεις με ορθολογικά κριτήρια: Στρεβλές αντιλήψεις, προσωπικές προκαταλήψεις και άλλοι παράγοντες μπορεί να οδηγήσουν σε εντελώς λανθασμένες αποφάσεις.
Κατ’ αναλογίαν, δημοσκόποι και αναλυτές τείνουν να βλέπουν και τους ψηφοφόρους ως ορθολογικούς δρώντες, σαν «μαύρα κουτιά» που λαμβάνουν αποφάσεις κατόπιν προσεκτικής σκέψης και αξιολόγησης εναλλακτικών επιλογών. Ισως να είναι ένας από τους λόγους που αναλυτές και δημοσκόποι δεν έβλεπαν τη νίκη Τραμπ. Δεν ήθελαν να τη δουν. Δεν ήθελαν να παραδεχθούν τις διαιρέσεις και τις ανισότητες της αμερικανικής κοινωνίας. Δεν ήθελαν να πιστέψουν ότι η αγανάκτηση της «λευκής Αμερικής» θα κατευθυνόταν στην επιδοκιμασία ενός προσώπου που παραβίασε όλους τους κανόνες και έσκισε χίλιες φορές το εγχειρίδιο της πολιτικής ορθότητας βγάζοντας τη γλώσσα στη «συστημική» Αμερική.
Ακόμα πιο δύσκολο για τους Αμερικανούς και όχι μόνο spin doctors της πολιτικής επικοινωνίας και των πολιτικών μανιφέστων να πιστέψουν ότι το κριτήριο του ψηφοφόρου δεν είναι πάντα ο ρασιοναλισμός. Το απέδειξε το Brexit και πολύ πριν απ’ αυτό το ελληνικό δημοψήφισμα. Οσες φορές δόθηκε στους πολίτες η δυνατότητα να ψηφίσουν για κρίσιμο διακύβευμα με όρους άσπρου-μαύρου, υπερίσχυσε το θυμικό. Και η αλήθεια είναι ότι ο Τραμπ απευθύνθηκε στα χαμηλότερα ένστικτα των ψηφοφόρων. Τα ερέθισε και τα υποδαύλισε.
Ο θρίαμβός του δεν είναι τόσο ότι εξελέγη – η Χίλαρι Κλίντον υπερέχει, άλλωστε, σε ψήφους. Η νίκη του θα ήταν εξίσου μεγάλη, ακόμη κι αν δεν είχε εξασφαλίσει τους απαιτούμενους εκλέκτορες. Ο Τραμπ κέρδισε από τη στιγμή που επέβαλε το δικό του αφήγημα και πάλεψε στα ίσα τη συστημική «αντίπαλό» του. Ή μήπως δεν κέρδισε ο Τραμπ και απλώς έχασε η Χίλαρι; Η ήττα της Κλίντον είναι ηχηρή. Δεν κατάφερε να συσπειρώσει τους ψηφοφόρους γύρω από τους Δημοκρατικούς. Δεν κατόρθωσε καν να αφυπνίσει τους ισπανόφωνους της Φλόριντα. Πέτυχε αντιθέτως να συσπειρώσει τους ψηφοφόρους γύρω από την ανάγκη να ρίξουν ένα μεγάλο χαστούκι.
Το χαστούκι, βέβαια, δεν είναι απαραίτητα προς το σύστημα. Τουλάχιστον, για όσους πίστεψαν στο μήνυμα του Τραμπ ότι θα κάνει πάλι μεγάλη την Αμερική υποσχόμενος την παλινόρθωση του Αμερικανικού Ονείρου. Σε αυτήν για πολλούς δεν χωράει το Obamacare και πολιτικές που μεταφέρουν ιδιωτικές δαπάνες στον δημόσιο τομέα. Και οι περισσότεροι θα προτιμούσαν μια οικονομικά εθνικιστική ατζέντα που θα επιστρέψει τις θέσεις απασχόλησης στους Αμερικανούς.
Οι μαζικές κινητοποιήσεις πολιτών δεν είναι εγγενώς καλές ή κακές. Ο Τραμπ, όμως, οσμίστηκε τη βοή των πλησιαζόντων γεγονότων. Αν και βαθύτατα συστημικός, κατάφερε να πλασαριστεί ως αντισυστημικός. Μοιάζει με το ίδιο προϊόν με άλλο περιτύλιγμα. Και οι Αμερικανοί ψηφοφόροι από τη Βόρεια Ντακότα ώς την Πενσιλβάνια θυμίζουν τη ρήση του Ιταλού πρίγκιπα προς τον ανιψιό του στον «Γατόπαρδο»: Αν θέλεις τα πράγματα να μείνουν ως έχουν, άλλαξέ τα.
Ο πιο σίγουρος τρόπος για να μείνει το αμερικανικό κατεστημένο άθικτο, είναι με όχημα κάποιον που εμφανίζεται ως αντισυστημικός. Υπό αυτό το πρίσμα, η νίκη Τραμπ δεν είναι ακριβώς η επανάσταση των ποπολάρων. Ισως να μην είναι ούτε το τέλος του κόσμου όπως τον ξέραμε. Μπορεί απλώς τα πράγματα να άλλαξαν για να μείνουν ίδια.