Ορισμένες πόλεις σε καλωσορίζουν. Και άλλες σε δυσκολεύουν μέχρι να σου αποκαλυφθούν. Θυμάμαι τον εαυτό μου στο παρθενικό ταξίδι στον Βόσπορο, καθηλωμένο για ώρες στο πίσω κάθισμα ενός ταξί στην Κωνσταντινούπολη, με τον οδηγό να μη μιλάει ούτε φθόγγο στα αγγλικά. Το ίδιο αίσθημα εγκλωβισμού στο άγνωστο είχα και στη Μόσχα. Αν η πτήση προς τη Ρωσία διήρκεσε 3 ώρες και κάτι, τον ίδιο χρόνο χρειαστήκαμε για να φτάσουμε από το αεροδρόμιο στο ξενοδοχείο μας στο κέντρο. Το κυκλοφοριακό πρόβλημα έχει επικές διαστάσεις, με την κίνηση στους δρόμους να είναι εξίσου παγωμένη όσο τα κλαδιά των δένδρων που γέρνουν από το χιόνι.
Μέσα στη σιωπηρή μου απόγνωση, παρατηρούσα με την ησυχία μου τους Μοσχοβίτες. Είχαν μια περιφρόνηση για το κρύο που εμείς οι Μεσόγειοι δεν μπορούμε να διανοηθούμε. Απέπνεαν όμως και μια αίσθηση στωικής αντοχής στις κακουχίες που ήταν γραμμένη στα πρόσωπά τους. Πρόσωπα; Δηλαδή, σε αυτό το μικρό κομματάκι ακάλυπτου δέρματος και βλέμματος που φαινόταν κάτω από τα γούνινα καπέλα και τους σκούφους.
«Υπομονή και χρόνος»
Χρειάζεται ειδική ψυχοσύνθεση για να μπορέσεις να βγάλεις όλη σου την ζωή σε χειμώνες με τόσο δριμύ ψύχος. Οπως έγραψε και ο Τολστόι στο «Πόλεμος και Ειρήνη»: «Οι πιο σπουδαίοι πολεμιστές είναι τούτοι οι δύο: η υπομονή και ο χρόνος». Να, λοιπόν μπροστά μου οι άνθρωποι που είχαν τη λησμονημένη αρετή της καρτερικότητας, ένα αξιοθέατο που δεν το βλέπεις στη Δύση.
Υστερα ήταν τα κτίρια. Από τη μια, ογκώδη σοβιετικά κελύφη που κάποτε στέγαζαν υπουργεία και υπηρεσίες με τερατώδη γραφειοκρατία πλάι σε κομψά οικοδομήματα των αρχών του 20ού αιώνα (που δεν πολυπρόλαβαν να τα χαρούν οι αστοί). Περνούσαν από μπροστά μου γέφυρες στον Μόσχοβα, πάρκα, πλατείες με αγάλματα σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Μα κυρίως εκκλησίες με τρούλους τόσο λαμπερούς που αισθάνεσαι να παθαίνεις φωτοτροπισμό όπως τα έντομα με τις λάμπες. Μέσα στη μουτζούρα του ουρανού που διαρκεί όλους τους χειμωνιάτικους μήνες, οι κρεμμυδόσχημοι αυτοί φάροι εκπέμπουν ένα απόκοσμο μυστικιστικό φως. Και βέβαια δεν υπάρχει λαμπρότερο παράδειγμα από τον Αγιο Βασίλειο στην Κόκκινη Πλατεία, τον πιο γνωστό ναό της Μόσχας. Η συστάδα από τους χρωματιστούς τρούλους «φυτρώνει» μέσα στο χιόνι κοντά στα κόκκινα τείχη του Κρεμλίνου και είναι το φόντο στις φωτογραφίες όλων όσοι επισκέπτονται τη ρωσική πρωτεύουσα.
Αλλη μια πρώτιστη εκπλήρωση ταξιδιωτικού χρέους είναι η καταβύθιση στα έγκατα του μετρό που θεωρείται –αν και ταλαιπωρημένο από τον χρόνο– ένα από τα κομψότερα στον κόσμο. Μεγαλειώδεις γαλαρίες, αγάλματα (πάλι σοσιαλιστικού ρεαλισμού), διάδρομοι βλέπουν τους συρμούς να έρχονται και να φεύγουν από το 1935, κουβαλώντας εκατομμύρια επιβάτες και διαφορετικά πολιτικά καθεστώτα μέσα στον χρόνο. Θέλοντας να αποφύγω το κρύο, δοκίμασα την τύχη μου στα βαγόνια του, όμως συνάντησα δυσκολίες. Οι πινακίδες και οι χάρτες είναι σε κυριλλικό αλφάβητο, ενώ οι συνεπιβάτες μου δεν μιλούσαν αγγλικά. Παρ’ όλα αυτά άξιζε τον κόπο ως μια πρώτη μύηση στην πόλη, έστω και υπογείως.
Αυτό που ευχαριστήθηκα περισσότερο –με κίνδυνο κρυοπαγήματος βεβαίως– ήταν η σαββατιάτικη επίσκεψη στην ανοιχτή αγορά του Ισμαΐλοβο. Είναι κάτι σαν το Μοναστηράκι της Μόσχας σε πολική θερμοκρασία. Κυκλοφορεί κανείς ανάμεσα σε ένα χάος από μπαμπούσκες, εκατοντάδες ασημένια κουταλάκια, εικονίσματα, κασκόλ πλεγμένα στο χέρι, σοβιετικά σουβενίρ, σαμοβάρια, φωτογραφικές μηχανές Zenith του 1950. Επειτα από μια ώρα δεν αισθανόμουν τα πόδια μου από το κρύο.
Είναι αδύνατον να φύγει κανείς από τη Ρωσία και να μην υποκλιθεί στον Ρουμπλιόφ και στη μεγάλη τέχνη που έχουν οι πινακοθήκες και τα μουσεία της. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι αισθάνθηκα μεγαλύτερη συγκίνηση μπροστά στα έργα της Ρωσικής Πρωτοπορίας που είχε συλλέξει ο Γιώργος Κωστάκης και εκτίθενται στην Τρετιακόφ: Λαριόνοφ, Μαλέβιτς, Κλιουν, Πόποβα, Τάτλιν είναι σαν τους παλιούς γνώριμους, χάρις στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη. Και το ταξίδι τελείωσε όπως περίπου άρχισε: με ταλαιπωρία. Στο counter της Aeroflot, που είχαν τη φαεινή ιδέα να κάνουν overbooking την πτήση μου…