Το κύμα εθνικιστικού λαϊκισμού πλημμυρίζει τη Δύση

Το κύμα εθνικιστικού λαϊκισμού πλημμυρίζει τη Δύση

6' 0" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Δεν υπάρχει πλέον καμία αμφιβολία ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την παγκοσμιοποίηση της αντι-παγκοσμιοποίησης, ένα λαϊκό μέτωπο λαϊκιστών, μία Διεθνή των εθνικιστών. «Σήμερα, οι ΗΠΑ, αύριο η Γαλλία», έγραφε στο Twitter ο Ζαν-Μαρί Λεπέν. Ο αγώνας εναντίον τους θα είναι δύσκολος και ίσως να πρέπει τώρα να κοιτάξουμε προς την κατεύθυνση της Γερμανίας, αντί των ΗΠΑ, για να βρούμε τον «ηγέτη του ελεύθερου κόσμου».

Στη Ρωσία του Βλαντιμίρ Πούτιν, διαπιστώνουμε την επικράτηση μιας μορφής φασισμού. Η Τουρκία του Ταγίπ Ερντογάν διασχίζει με γοργά βήματα τη γραμμή μεταξύ ανελεύθερης δημοκρατίας και φασισμού, ενώ η Ουγγαρία του Βίκτορ Ορμπαν είναι ήδη μια ανελεύθερη δημοκρατία. Στην Πολωνία, τη Γαλλία, την Ολλανδία, τη Βρετανία και τώρα στις ΗΠΑ, οφείλουμε να υπερασπισθούμε τη γραμμή μεταξύ φιλελεύθερης και ανελεύθερης δημοκρατίας. Στη Βρετανία, αυτό σημαίνει την προάσπιση της ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης, την πρωτοκαθεδρία του κοινοβουλίου και την ισχύ του BBC. Στις ΗΠΑ θα γίνουμε τώρα μάρτυρες της μεγαλύτερης δοκιμασίας ενός εκ των αρχαιότερων και ισχυρότερων συστημάτων φιλελεύθερων δημοκρατικών μεθόδων μηχανισμών εξισορρόπησης και ελέγχου. Παρά τον έλεγχο της νομοθετικής εξουσίας από τους Ρεπουμπλικανούς και τη δυνατότητα του Τραμπ να διορίσει μέλη στο Ανώτατο Δικαστήριο, αυτό δεν σημαίνει ότι όλα θα πάνε σύμφωνα με τις επιθυμίες του.

Ολοι αυτοί οι εθνικιστικοί λαϊκισμοί διαθέτουν κοινή ιδεολογία, η οποία υποστηρίζει ότι η «λαϊκή» βούληση, που έχει εκφρασθεί ευθέως, υπερτερεί κάθε άλλης πηγής εξουσίας. Ο λαϊκιστής ηγέτης, από τη μεριά του, θεωρεί ότι ταυτίζεται με τη φωνή του λαού. Το σύνθημα του Τραμπ, «Είμαι η φωνή σας», αποτελεί εμβληματικό λαϊκιστικό μοτίβο. Το ίδιο ισχύει και για το πρωτοσέλιδο της Daily Mail, που καταγγέλλει τους τρεις Βρετανούς δικαστές ως «εχθρούς του λαού» για την απόφασή τους ότι το κοινοβούλιο δικαιούται λόγο στο ζήτημα του Brexit. Σχεδόν τα ίδια λόγια χρησιμοποιεί και ο Τούρκος πρωθυπουργός, όταν αντιδρά στις εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Ενωσης για «παραβίαση κόκκινης γραμμής» με τη βίαιη καταστολή της ελευθεροτυπίας, λέγοντας ότι «οι λαοί χαράζουν τις κόκκινες γραμμές».

Στην πραγματικότητα, ο «λαός» (η γερμανική λέξη Volk θα ήταν εδώ καταλληλότερη) δεν είναι παρά ένα κομμάτι του πραγματικού λαού. Ο Τραμπ χρησιμοποίησε αυτό το λαϊκιστικό τέχνασμα σε δηλώσεις του κατά τη διάρκεια προεκλογικής του εμφάνισης. «Το μόνο σημαντικό είναι η ενότητα του λαού, γιατί οι άλλοι δεν έχουν σημασία». Οι άλλοι αυτοί μπορεί να είναι οι: Κούρδοι, μουσουλμάνοι, Εβραίοι, πρόσφυγες, μαύροι, μέλη των ελίτ, ειδήμονες, ομοφυλόφιλοι, Σίντι και Ρομά, μετανάστες, κοσμοπολίτες, ομοφυλόφιλοι φιλοευρωπαϊστές δικαστές. Ο ιδρυτής του Ukip, Νάιτζελ Φάρατζ, είχε ανακοινώσει ότι η ψήφος υπέρ του Brexit υπήρξε νίκη για τους απλούς πολίτες, τους ηθικούς ανθρώπους, τους αληθινούς ανθρώπους, πράγμα που σημαίνει ότι το 48% του βρετανικού εκλογικού σώματος, που ψήφισε υπέρ της παραμονής στην Ε.Ε., δεν ήταν αληθινοί, ούτε ηθικοί, ούτε και απλοί.

Η Ιστορία μάς διδάσκει για τέτοια φαινόμενα, τα οποία εμφανίζονται ταυτόχρονα σε πολλά σημεία, με πολλές μορφές, έχοντας ωστόσο κοινά χαρακτηριστικά. Ο εθνικιστικός λαϊκισμός σήμερα, ο νεοφιλελευθερισμός τη δεκαετία του 1990, ο φασισμός και ο κομμουνισμός τις δεκαετίες 1930 και 1940, ο ιμπεριαλισμός τον 19ο αιώνα. Τα διδάγματά τους είναι δύο: ότι τα φαινόμενα αυτά απαιτούν συνήθως μεγάλο χρονικό διάστημα για να εκτονωθούν και ότι για να ανατραπούν απαιτείται τόλμη, αποφασιστικότητα, συνέπεια, εκπόνηση νέου πολιτικού λόγου και νέων πολιτικών προτάσεων για την αντιμετώπιση των πραγματικών προβλημάτων.

Ενα καλό παράδειγμα προσφέρει η συνδυασμένη ανάπτυξη στη δυτική Ευρώπη της οικονομίας της αγοράς, με το κράτος πρόνοιας, μετά το 1945. Το μοντέλο αυτό, που οδήγησε στην ανάσχεση του κομμουνισμού και του φασισμού, χρειαζόταν την ιδιοφυΐα ενός Τζον Μέιναρντ Κέινς, την πολιτική ικανότητα ανθρώπων όπως ο Κλέμεντ Ατλι και την αποτελεσματικότητα ενός Ουίλιαμ Μπέβριτζ. Χρησιμοποιώ τον όρο «ανθρώπων όπως», γιατί τα ονόματα αυτά θα μπορούσαν να αντικατασταθούν με εκείνα άλλων προσώπων σε άλλες χώρες της δυτικής Ευρώπης. Η εκπόνηση νέου μοντέλου απαιτεί, όμως, χρόνο.

Πρέπει λοιπόν να προετοιμαστούμε για μακροχρόνιο αγώνα, που θα διαρκέσει ίσως και μία γενιά. Ο κόσμος μας δεν είναι ακόμη «μετα-φιλελεύθερος», αλλά μπορεί να γίνει τέτοιος. Οι δυνάμεις πίσω από το Λαϊκό Μέτωπο του λαϊκισμού είναι ισχυρές, τα παραδοσιακά κόμματα είναι συχνά ανίσχυρα, ενώ τέτοιες τάσεις δεν ανατρέπονται εν μια νυκτί. Θα πρέπει πρώτα να υπερασπισθούμε τον πλουραλισμό, αλλά και να αντιληφθούμε τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά αίτια της λαϊκιστικής ψήφου. Οι αριστεροί, οι φιλελεύθεροι, οι μετριοπαθείς συντηρητικοί και όσοι διαμορφώνουν την κοινή γνώμη οφείλουν να ανακαλύψουν νέα πολιτική γλώσσα, ικανή να απευθυνθεί στη λογική και στο συναίσθημα του λαϊκιστικού τμήματος του εκλογικού σώματος, το οποίο δεν έχει ασπασθεί ανεπιστρεπτί την ξενοφοβία, τον ρατσισμό και τον μισογυνισμό. (Η αποφυγή εκφράσεων, όπως «καλάθι αξιοθρήνητων», θα ήταν μια καλή αρχή.) Από μόνη της, η ρητορική δεν επαρκεί. Ποιες είναι οι σωστές πολιτικές; Είναι αλήθεια ότι οι συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου και η μετανάστευση στερούν θέσεις εργασίας; Ή μήπως ευθύνεται η τεχνολογία γι’ αυτό; Αν ισχύει το τελευταίο, τι μπορούμε να κάνουμε;

Στο εξωτερικό, η πρώτη πρόκληση είναι η αποφυγή της αποσάθρωσης των υπαρχόντων χαρακτηριστικών της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης, όπως οι συμφωνίες για το κλίμα και οι υπάρχουσες συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου. Σε θεωρητικό επίπεδο, ο Κινέζος πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ μπορεί να ευνοεί έναν «τραμπικό» κόσμο ισχυρών, θεληματικών, εθνικιστικών εθνών-κρατών. Στην πραγματικότητα, όμως, η επιστροφή στον οικονομικό εθνικισμό της δεκαετίας του 1930 –για παράδειγμα με την επιβολή δασμών 45% στα κινεζικά εισαγόμενα προϊόντα, όπως πρότεινε ο Τραμπ– θα ήταν καταστροφική για όλους. Το μόνο καλό της Διεθνούς των Εθνικιστών είναι ότι αποτελεί αντίφαση εν τοις όροις. 

Πρέπει να ελπίζουμε ότι σοβαροί, έμπειροι Αμερικανοί θα συνεχίσουν να εργάζονται για τη διαμόρφωση της εξωτερικής και οικονομικής πολιτικής της νέας κυβέρνησης, όσο απεχθής και εάν τους είναι ο Τραμπ, υιοθετώντας την «ηθική της ευθύνης» του Μαξ Βέμπερ. Ακόμη και εάν το κάνουν, όμως, η προεδρία αυτή αναμένεται να χαρακτηρισθεί από κομπασμό, αναποτελεσματικότητα και εκπλήξεις.

Το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης πέφτει έτσι στους ώμους των άλλων μεγάλων δημοκρατιών του κόσμου στην Ευρώπη, αλλά και στον Καναδά, στην Αυστραλία, στην Ιαπωνία και στην Ινδία. Αν εμείς στην Ευρώπη αισθανόμαστε ότι η προστασία των κρατών της Βαλτικής από κάθε ενδεχόμενη επιβουλή του Πούτιν είναι αναγκαία, πρέπει να συνεργασθούμε στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε. για να το εξασφαλίσουμε. Δεν μπορούμε πια να βασιζόμαστε στον Τραμπ. Αν εμείς οι Ευρωπαίοι πιστεύουμε ότι η διατήρηση της ουκρανικής δημοκρατίας είναι σημαντική, οφείλουμε να το διασφαλίσουμε εμείς οι ίδιοι. Η αποστασιοποίηση της Βρετανίας, μετά την ψήφο υπέρ του Brexit, σημαίνει ότι την ευθύνη έχουν πλέον οι Γάλλοι και Γερμανοί ψηφοφόροι. Αν ο Αλέν Ζιπέ γίνει ο επόμενος πρόεδρος της Γαλλίας και η Αγκελα Μέρκελ επανεκλεγεί καγκελάριος στα τέλη του ερχόμενου έτους, η Ευρώπη ίσως αποδειχθεί ικανή να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. 

Το σχόλιο της κ. Μέρκελ για την εκλογή Τραμπ υπήρξε –κατά τη γνώμη μου– το καλύτερο και πιο αξιοπρεπές: «Η Γερμανία και οι ΗΠΑ συνδέονται με τις αξίες της δημοκρατίας, της ελευθερίας και του σεβασμού των νόμων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ανεξάρτητα από την καταγωγή, το χρώμα του δέρματος, τη θρησκεία, το φύλο, τη σεξουαλική ταυτότητα ή τις πολιτικές απόψεις. Προσφέρω στον εν αναμονή πρόεδρο των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, τη στενή συνεργασία μου, επί τη βάσει των αξιών αυτών».

Ο χαρακτηρισμός «ηγέτης του ελεύθερου κόσμου» αποδίδεται συνήθως –αν και συχνά ειρωνικά– στον πρόεδρο των ΗΠΑ. Τείνω να πιστέψω ότι ηγέτις του ελεύθερου κόσμου είναι πλέον η Αγκελα Μέρκελ.

*Ο κ. Timothy Garton Ash είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, όπου διευθύνει το σχέδιο freespeechdebate.com, και συνεργάτης του Hoover Institution του Πανεπιστημίου Στάνφορντ.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή