ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ν. ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗΣ
Ψευδαττικισμού έλεγχος
επιμ.: Νικόλαος Α. Ε. Καλοσπύρος
εκδ. του Ιδρύματος Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών
Υστερα από μία εκατονταετία και τρίτον αιώνος επανεκδόθηκε φέτος ο «Ψευδαττικισμού έλεγχος» του διαπρεπούς φιλολόγου Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη, ένας πολύκροτος κάποτε και πολυσέλιδος φιλολογικός λίβελλος κατά των, επίσης πασίγνωστων στον καιρό τους, «Γλωσσικών παρατηρήσεων» του Κων. Σ. Κόντου. Εξαιρετικά δυσεύρετα –ανεύρετα εκτός βιβλιοθηκών– και τα δύο βιβλία, αλλά τώρα, χάρη στο Ιδρυμα Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών, ο «Ψευδαττικισμού έλεγχος» είναι προσιτός σε όλους.
Η φιλολογική επιμέλεια της επανέκδοσης, πληρέστερης από την πρώτη έκδοση δεδομένου ότι περιλαμβάνει και την απάντηση του Βερναρδάκη στην αντεπίκριση του Γ. Ν. Χατζιδάκι, οφείλεται στον δ.φ. Νικόλαο Α. Ε. Καλοσπύρο, που προτάσσει εμπεριστατωμένη εισαγωγή, την οποία ακολουθεί ένα «Δοκίμιο κριτικής βιβλιογραφίας» για τον Βερναρδάκη, συντεταγμένο από τον ομότιμο καθηγητή Γεώργιο Α. Χριστοδούλου. Ο ογκώδης τόμος των 720 σελίδων εντάσσεται σε σειρά της «Νεοελληνικής Βιβλιοθήκης» που διευθύνει ο επίσης ομότιμος καθηγητής Γιάννης Παπακώστας.
Αρκετά νωρίς είχα αλιεύσει στο Μοναστηράκι ένα πυκνά υπογραμμισμένο αντίτυπο των «Γλωσσικών παρατηρήσεων», στις οποίες προσέτρεχα και προστρέχω συχνά. Τότε περίπου απέκτησα και την έκδοση των «Φοινισσών» του Ευριπίδη από τον Βερναρδάκη και η περιδιάβαση στις περίπου οκτακόσιες σελίδες τους μου έδωσε μια πρώτη εικόνα του φιλολογικού χάσματος που χώριζε τους δύο πανεπιστημιακούς καθηγητές της Φιλοσοφικής Σχολής.
Αρκετές δεκαετίες αργότερα, διάβασα, κάπως ανόρεχτα και άτακτα, την πρώτη έκδοση του «Ψευδαττικισμού…» από φωτοτυπημένο αντίτυπο, δώρο του μακαρίτη ποιητή Ηλία Λάγιου. Η ανάγνωση αντίθετα της επανέκδοσης ήταν τακτική και παγίωσε την εικόνα του χάσματος. Ωστόσο, αδυνατώ να υπολογίσω αν για τα επιμέρους η πλάστιγγα γέρνει τις περισσότερες φορές προς το μέρος του ελέγχοντος ή του ελεγχομένου.
Πάντως, όπως επιμαρτυρεί η παρατιθέμενη από τον Γ. Α. Χριστοδούλου βιβλιογραφία του Βερναρδάκη, ο εκ Μυτιλήνης φιλόλογος είναι πιο ευρύστερνος από τον Αμφισσέα Κόντο. Η υπεροχή επισημαίνεται και από τον φιλολογικό επιμελητή της νέας έκδοσης.
H φίλερις φυλή
Αν ο Κόντος ψέγει ως ανελλήνιστους παλαιότερους και νεότερους λογίους, όπως λ.χ. ο Κων. Ασώπιος, ο Κων. Οικονόμος ή ο Φίλιππος Ιωάννου, εξίσου και ο Βερναρδάκης, που αγανακτεί για την ύβριν, ευτελίζει τον Κόντο, αναμφίβολα κειτουκειτιστή αλλά όχι αγνώτα της γραμματικής, και τον Χατζιδάκι, ο οποίος αστοχεί ενίοτε στις ετυμολογήσεις αλλά δεν είναι αγλωσσολόγητος. Οι φιλόλογοι ανέκαθεν ήταν φίλερις φυλή.
Μολονότι λίβελλος, ο «Ψευδαττικισμού έλεγχος» είναι αξιανάγνωστος – και άκρως ωφέλιμος για τους φιλολόγους τουλάχιστον. (Εξίσου αξιανάγνωστα είναι και «Τα Σούτσεια» του σπουδαίου Κωνσταντίνου Ασωπίου, που επανεκδόθηκαν στην ίδια σειρά το 2013 με φιλολογική επιμέλεια του Λάμπρου Βαρελά.) Οι καιροί είναι δύσκολοι, αλλά θα ευχόμουν να επανεκδοθεί και το βιβλίο του Κόντου.
Και να συνεκδοθούν, ως αναγκαίο παράρτημα, οι δύο μελέτες του Γ. Ν. Χατζιδάκι, μαθητή του Κόντου, «Μελέτη επί της Νέας Ελληνικής» ή «Βάσανος του Ελέγχου του Ψευδαττικισμού» (1884, σελ. 104) και «Γλωσσικών ατοπημάτων αναίρεσις» (1886, σελ. 84). Επειδή ο Γ. Ν. Χ. στο δεύτερο μελέτημα αφιερώνει τρεις σελίδες για να αναιρέσει την ορθογράφηση «κοιτάζω» του Βερναρδάκη –ο ίδιος θεωρεί ότι το ορθό είναι «κυτάζω»–, καλό είναι να έχει υπόψη του ο αναγνώστης ότι αργότερα δικαίωσε ρητώς τον Βερναρδάκη.