«Ελευθερία ή θάνατος ήταν το σύνθημα της Ελληνικής Επανάστασης το 1821. Patria o muerte, Πατρίδα ή θάνατος, το σύνθημα της κουβανικής Επανάστασης το 1959» είπε ο Αλέξης Τσίπρας κατά την διάρκεια του επικηδείου που εξεφώνησε για τον Φιντέλ Κάστρο στην Αβάνα της Κούβας, συγκρίνοντας τις δύο επαναστάσεις.
Ακόμα και αν αντιπαρέλθουμε τη γεωγραφική θέση, τη φύση και τα κίνητρα της κάθε επανάστασης – όπου είναι διαφορετικά- και πάμε στα αποτελέσματα, δηλαδή τι ακολούθησε των δύο επαναστάσεων, θα βρούμε τις μεγαλύτερες διαφορές, όπως αυτές αποτυπώνονται στα Συντάγματα και τις ελευθερίες της κάθε χώρας.
Η ελληνική επανάσταση είχε ως αποτέλεσμα -με τις πολλές ακόμα και σήμερα ατέλειες – να δημιουργηθεί ένα δυτικό κράτος, με ατομικά δικαιώματα, ελευθερίες, βασισμένο στις μεγάλες δυτικές δημοκρατίες. Δεν ισχύει το ίδιο για την κουβανική επανάσταση, που εγκαθίδρυσε τελικά ένα καθεστώς με πολλά μη δημοκρατικά στοιχεία.
Για του λόγου το αληθές αρκεί μία ματιά σε βασικά σημεία των πρώτων ελληνικών «Συνταγμάτων» , αυτά δηλαδή της Επιδαύρου, του Αστρους και της Τροιζήνας, που παρά τον πρώιμο και μη ολοκληρωμένο χαρακτήρα τους, είναι γεμάτα από αναφορές που έχουν να κάνουν με δημοκρατία, ελευθερία, ατομικά δικαιώματα και κράτους δικαίου. Μία ματιά από την άλλη σε όσα προβλέπει το Σύνταγμα της Κούβας είναι ενδεικτική της διαφορετικής κοσμοθεωρίας και το πόσο άτοπη ήταν η αναφορά του Αλέξη Τσίπρα. Ας δούμε μερικά παραδείγματα.
Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου
Ο Δημήτριος Υψηλάντης σε προκήρυξή τον Οκτωβρίου 1821 πριν την Α΄ Εθνοσυνέλευση έγραφε: «Ήλθον να διεκδικήσω τα δίκαιά σας, την τιμήν, την ζωήν, την περιουσίαν σας. Ήλθον να σας δώσω νόμους δικαίου, δικαστήρια αμερόληπτα. Καιρός είναι να παύση πλέον η τυραννία όχι μόνον των Τούρκων, αλλά και η τυραννία των ατόμων εκείνων, τα οποία, συμμεριζόμενα τα αισθήματα των Τούρκων, ζητούν να καταπιέζουν τον λαόν». Οι λέξεις που χρησιμοποιεί (δίκαιο, αμερόληπτα δικαστήρια, περιουσία) είναι όλες εμποτισμένες με αρχές και αξίες του δυτικού πολιτισμού. Και πράγματι. Την 1η Ιανουαρίον 1822 η Α’ Εθνική Συνέλευση ψήφισε τη Διακήρυξη της Εθνικής Ανεξαρτησίας αλλά και Το Σύνταγμα της Επιδαύρου, το λεγόμενο και «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος», με το οποίο καθιερωνόταν έστω σε πρώιμη φάση η δημοκρατική αρχή καθώς και η αρχή της ισότητας με την χαρακτηριστική φράση «όσοι αυτόχθονες κάτοικοι της Επικρατείας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν, εισίν Έλληνες, και απολαμβάνουσιν άνευ τινός διαφοράς όλων των πολιτικών δικαιωμάτων».
Επιπλέον το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Επιδαύρου» προέβλεπε πως «όλοι οι Έλληνες, εις όλα τα αξιώματα και τιμάς έχουν το αυτό δικαίωμα, δοτήρ δε τούτων μόνη η αξιότης εκάστου» ενώ συμπλήρωνε πως «όλοι οι Έλληνες εισίν όμοιοι ενώπιον των νόμων άνευ τινός εξαιρέσεως ή βαθμού ή κλάσεως ή αξιώματος».
Το πρώιμο αυτό «Σύνταγμα» διασφάλιζε ορισμένα ατομικά δικαιώματα, όπως η ιδιοκτησία, η ασφάλεια και η τιμή, η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, ενώ απαγορευόταν και η «διαπαντός» κατάργηση των βασανιστηρίων και της ποινής της δήμευσης.
Εθνοσυνέλευση Αστρους
Το Σύνταγμα του Αστρους, βελτιωμένο σε σχέση με εκείνο της Επιδαύρου ψηφίστηκε στις 13 Απριλίου 1823. Μεταξύ άλλων, το Σύνταγμα του Άστρους βελτίωνε περαιτέρω την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων, ενώ απαγόρευσε την δουλεία η οποία εξακολουθούσε να ισχύει σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη, ορίζοντας χαρακτηριστικά πως «εις την Ελληνικήν Επικράτειαν ούτε πωλείται ούτε αγοράζεται άνθρωπος». Επιπλέον καθιέρωσε το δικαίωμα του «νόμιμου» δικαστή και της ελευθεροτυπίας. Είναι προφανές πως ήδη από τα πρώρα χρόνια μετά την Επανάσταση και ενώ η Ελλάδα μαστιζόταν από εμφυλίους πολέμους, είχαν αρχίσει να γίνονται τα πρώρα βήματα για την δημιουργία ενός φιλελεύθερου κράτους δικαίου.
Εθνοσυνέλευση Τροιζήνας
Ακολουθεί η Γ’ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας το 1827. Εκεί ορίζεται ο δημοκρατικός χαρακτήρας του πολιτεύματος που προκύπτει από την καθιέρωση της αρχής της ισότητας ενώπιον του νόμου, του προσιτού όλων των «δημοσίων επαγγελμάτων» σε όλους ανεξαιρέτως τους Έλληνες και της αναλογικής κατανομής των φορολογικών βαρών. Το αποκορύφωμα ωστόσο του δημοκρατικού πολιτισμού βρίσκεται στο άρθρο 5 του «Πολιτικού Συντάγματος της Ελλάδος» , όπου για πρώτη φορά καθιερώνεται ρητά η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, ορίζοντας ότι «η Κυριαρχία ενυπάρχει εις το Έθνος· πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού, και υπάρχει υπέρ αυτού».
Η ρητή αυτή διακήρυξη επαναλήφθηκε σχεδόν αυτούσια σε όλα τα Συντάγματα, από το 1864 μέχρι και σήμερα. Το Σύνταγμα της Τροιζήνας είχε φιλελεύθερα στοιχεία καθώς μεταξύ άλλων «ο νόμος ασφαλίζει την προσωπικήν εκάστου ελευθερίαν», ενώ προστατεύεται η ελευθεροτυπία και η ελευθερία γνώμης: «oι Έλληνες έχουσι το δικαίωμα χωρίς προεξέτασιν να γράφωσιν και να δημοσιεύσωσιν ελευθέρως δια του τύπου ή αλλέως του στοχασμούς και τας γνώμας των, φυλάττοντες τους ακολούθους όρους».
Δεν είναι τυχαίο πως κατά τον Αλεξάνδρου Σβώλο αποτελεί «το τελειότερον των Συνταγμάτων της Επαναστάσεως, εμπνευσμένον τόσον εντόνως από τας δημοκρατικάς και φιλελεύθερας ιδέας, ώστε δικαίως ελέχθη ότι υπερέβαινε τα ισχύοντα τότε εν Ευρώπη».
Οι ανελευθερίες της Κούβας
Πηγαίνοντας στο Σύνταγμα της Κούβας και όσα αυτά προέβλεπε για τους πολίτες θα δούμε μία εντελώς διαφορετική φιλοσοφία που δεν έχει σχέση με φιλελεύθερες αρχές, δημοκρατία και ατομικά δικαιώματα.
Αποκαλυπτικό είναι το άρθρο του Βασίλη Σταματίου στην «Athens Voice» με τίτλο «Ανατομία μιας δικτατορίας» όπου αναφέρεται στο Σύνταγμα της Κούβας. Όπως αναφέρει στον πρόλογο του Συντάγματος ορίζεται ευθύς ότι οι Κουβανοί πολίτες «οδηγούνται από τις πολιτικο-κοινωνικές ιδέες των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν» και είναι «αποφασισμένοι να προωθήσουν τη θριαμβευτική Επανάσταση της οποίας ηγήθηκε ο Φιντέλ Κάστρο, και που στηριγμένη στην ενότητα επαναστατικών δυνάμεων και λαού, κατέκτησε την απόλυτη εθνική ανεξαρτησία, εγκαθίδρυσε την επαναστατική εξουσία, πραγματοποίησε τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και, με το Κομμουνιστικό Κόμμα επικεφαλής, συνεχίζει με τελικό σκοπό το χτίσιμο της κομμουνιστικής κοινωνίας».
Παραθέτοντας μερικά από τα άρθρα του Συντάγματος, εύκολα μπορεί να τα φέρει κάποιος σε αντιδιαστολή με τα όσα προέβλεπαν τα πρώτα μετεπαναστατικά Συντάγματα της Ελλάδος.
Άρθρο 3: Οι Κουβανοί πολίτες έχουν δικαίωμα να αγωνιστούν «ακόμα και με τα όπλα» εναντίον όσων προσπαθήσουν «να αλλάξουν την πολιτική, κοινωνική και οικονομική τάξη που ορίζει αυτό το σύνταγμα». Στο ίδιο άρθρο ορίζεται ρητά και κατηγορηματικά πως «ο σοσιαλισμός και το επαναστατικό κοινωνικο-πολιτικό σύστημα που εγκαθίδρυσε η Επανάσταση είναι μη αναστρέψιμα, και η Κούβα δεν θα επιστρέψει ποτέ στον καπιταλισμό».
Άρθρο 5: Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κούβας είναι η ανώτατη καθοδηγητική αρχή της κοινωνίας και του κράτους
Άρθρο 25: Το Κράτος έχει το δικαίωμα να κατάσχει την περιουσία των πολιτών όποτε συντρέχουν «λόγοι δημοσίου συμφέροντος».
Άρθρο 39: Ορίζεται ως ένας από τους σκοπούς της σχολικής παιδείας «η παροχή πατριωτικής και κομμουνιστικής εκπαίδευσης» στα παιδιά.
Στο ίδιο άρθρο αναφέρεται: «Η καλλιτεχνική έκφραση είναι ελεύθερη, εφ’ όσον το περιεχόμενό της δεν είναι αντίθετο στην Επανάσταση».
Άρθρο 45: Αναγνωρίζεται η «εθελοντική εργασία χωρίς ανταμοιβή» ως τρόπος ενίσχυσης της κομμουνιστικής συνείδησης του λαού.
Άρθρο 53: Το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης και η ελευθεροτυπία «πρέπει να συμμορφώνονται με τους σκοπούς της σοσιαλιστικής κοινωνίας». Στο ίδιο άρθρο: «Ο Τύπος, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και ο κινηματογράφος αποτελούν αποκλειστική ιδιοκτησία του Κράτους και σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να περάσουν στην κυριότητα ιδιωτών».
Αρθρο 62: «Καμία από τις ελευθερίες που δίνονται στους πολίτες δεν μπορεί να εξασκηθεί εναντίον του Σοσιαλιστικού Κράτους και της απόφασης του κουβανικού λαού να χτίσει τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Οποιαδήποτε παραβίαση αυτής της αρχής τιμωρείται».
Είναι προφανές πως οι δύο επαναστάσεις είχαν άλλους στόχους, άλλα κίνητρα και φυσικά όπως φαίνεται από τα Συντάγματα άλλα αποτελέσματα. Εξ ου και οποιαδήποτε σύγκριση είναι ατυχής, αφού η μεν ελληνική επανάσταση δημιούργησε ένα ελεύθερο δημοκρατικό δυτικό κράτος, η δε κουβανική εγκαθίδρυσε μία λαϊκή δημοκρατία, χωρίς σεβασμό στα ατομικά δικαιώματα, τον πυρήνα δηλαδή του δυτικού πολιτισμού.