Κυκλοφορεί εδώ και λίγες ημέρες από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια η εμβληματική ιστορική αφήγηση και έρευνα με τίτλο «Σιδηρούν Παραπέτασμα. Συνθλίβοντας την Ανατολική Ευρώπη 1944-1956» (μτφρ. Κώστας Κουρεμένος). Συγγραφέας της η Αμερικανοπολωνή Anne Applebaum, αρθρογράφος της The Washington Post και με ένα Πούλιτζερ στο ενεργητικό της για το βιβλίο της πάνω στα σοβιετικά γκουλάγκ. Την πετύχαμε στην Ουάσιγκτον και είχαμε μια τηλεφωνική συνομιλία μαζί της. Ιδού τι μας είπε:
Το βιβλίο: Είναι μια προσπάθεια να δείξω πώς αντέδρασαν οι άνθρωποι κυρίως σε χώρες όπως η Ανατολική Γερμανία, η Πολωνία και η Ουγγαρία όταν έγιναν δορυφόροι της σταλινικής Σοβιετικής Ενωσης. Πώς προσπάθησαν να προσαρμοστούν οι πολίτες από τρεις εντελώς διαφορετικές χώρες, με εντελώς διαφορετική ιστορία και πολιτικό υπόβαθρο, στις οποίες όμως όταν μπήκε ο Κόκκινος Στρατός επέβαλε ένα ομοιόμορφα ολοκληρωτικό καθεστώς.
Ολοκληρωτισμός: Βασική θέση του βιβλίου είναι ότι ο ολοκληρωτισμός δεν πέτυχε ποτέ 100% τους στόχους του: το κράτος να ελέγχει τα πάντα, από την οικονομία έως την κουλτούρα και την καθημερινότητα. Πέτυχε σε κάποιους τομείς για κάποιο διάστημα, μολονότι υποτίθεται ότι το σύστημα αυτό θα διαρκούσε για πάντα. Δεν πετυχαίνει όμως στο τέλος.
Η πτώση: Κάλυψα ως ανταποκρίτρια, με έδρα τη Βαρσοβία, την πτώση του κομμουνισμού το 1989 και κυρίως το μεταβατικό στάδιο αυτών των χωρών μέσα στη δεκαετία του ’90. Δεν υπάρχει ένα συμπέρασμα για όλες τις χώρες: όπου μπόρεσαν να αψηφήσουν το σύστημα, οι πολίτες το έπραξαν. Κάποιοι είχαν βολευτεί μέσα στο σύστημα, ωστόσο πέρα από κάποιους μυστικούς αστυνομικούς, κανένας δεν υπερασπίζεται σήμερα εκείνα τα καθεστώτα. Και η νοσταλγία σήμερα έχει διαφοροποιήσεις: οι άνθρωποι μεγαλώνοντας αισθάνονται ότι στα νιάτα τους όλα ήταν καλύτερα, αλλά αυτό που δεν βρίσκεις πουθενά είναι ένα κομμουνιστικό κίνημα ευρείας υποστήριξης που να στοχεύει στην παλινόρθωση του κομμουνισμού. Δεν υπάρχει νοσταλγία του μαρξισμού αυτού καθαυτόν, αλλά για μια στοιχειώδη σταθερότητα και οικονομική σιγουριά – αλλά αυτό δεν το νοσταλγούν μόνον οι κάτοικοι του πρώην σοβιετικού μπλοκ.
Σήμερα: Δεν βλέπω άνοδο του ολοκληρωτισμού στη Δύση με την έννοια ενός κράτους που προσπαθεί να ελέγξει τα πάντα, όμως σίγουρα βλέπω μια αυξανόμενη επιθυμία από πολύ κόσμο να υπάρξει κάτι τέτοιο: ένα κράτος που να ελέγχει την πληροφορία, όλες τις δομές.
Είναι κάτι νέο αυτό και σχετίζεται με την άνοδο του λαϊκισμού. Δείτε το σύνθημα του Brexit: «Να πάρουμε πίσω τον έλεγχο». Στη δε καμπάνια του Τραμπ το σύνθημα ήταν: «Να κάνουμε την Αμερική μεγάλη πάλι». Βλέπουμε μια νοσταλγία για έλεγχο και επιστροφή εκεί όπου ήμασταν κάποτε. Δείτε τι λεγόταν τη δεκαετία του ’30: ότι η δημοκρατία είναι αδύναμη. Τότε τα δύο μεγάλα ολοκληρωτικά καθεστώτα συνήψαν σύμφωνο φιλίας το 1939 με υπόγειο στόχο την κατάληψη της κεντρικής Ευρώπης, όπως και συνέβη. Μπορώ επίσης να σας πω ότι στην Τσεχοσλοβακία και στη Ρουμανία το 1945 ήταν διάχυτο το αίσθημα ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία ήταν κάτι αποτυχημένο και οδήγησε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε τα πράγματα ήταν πιο εύκολα για τους Σοβιετικούς. Ανάλογα, υπάρχουν και σήμερα επιχειρήματα υπέρ της διάλυσης της πλουραλιστικής δημοκρατίας. Προσωπικά, νομίζω πως θα αποτύχουν οι λαϊκιστές όπως απέτυχαν οι λαϊκιστικές κυβερνήσεις της Λατινικής Αμερικής και, χωρίς παρεξήγηση, στην Ελλάδα η δική σας λαϊκιστική κυβέρνηση δεν πηγαίνει πολύ καλά.
Προσωπικά, ανησυχώ για την Πολωνία σήμερα, για το πού πηγαίνει, ενώ και στην Ουγγαρία συμβαίνουν παράξενα πράγματα…