Η υποτονική αντίδραση των αγορών –αλλά και του πολιτικού κόσμου– τη Δευτέρα, στην ήττα της πρότασης του Ματέο Ρέντσι για συνταγματική μεταρρύθμιση, ίσως αποτελεί εξίσου μεγάλο σφάλμα, όσο θα ήταν και ο πανικός. Η νηνεμία ίσως οφειλόταν στην ανακούφιση του προοδευτικού κόσμου από την ήττα του ακροδεξιού Νόρμπερτ Χόφερ στην Αυστρία την Κυριακή. Η πολιτική αναταραχή στην Ιταλία οφείλεται στην οικονομική στασιμότητα και στην αδυναμία της πολιτικής ηγεσίας να πυροδοτήσει την οικονομική ανάκαμψη. Η χώρα αντιμετωπίζει, όμως, ένα ακόμη νέο πρόβλημα: ποιος θα κυβερνήσει τώρα και τι προοπτική μπορεί αυτός να προσφέρει στο εκλογικό σώμα;
Πολλές κυβερνήσεις και πρωθυπουργοί πέρασαν από την Ιταλία τις δεκαετίες μετά τον Πόλεμο. Μέχρι τη δεκαετία του 1980, όμως, την πολιτική σταθερότητα εκπροσωπούσε η Χριστιανοδημοκρατία, άρρηκτα συνδεδεμένη με το Βατικανό και ιδεολογικά προερχόμενη από τις αρχές του Ρωμαιοκαθολικισμού. Τα δίκτυα διαφθοράς, που αποκαλύφθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όμως, επέτρεψαν την άνοδο του Σίλβιο Μπερλουσκόνι. Ο Ματέο Ρέντσι, ο 39χρονος δήμαρχος της Φλωρεντίας, αυτοχαρακτηρίσθηκε «ο κατεδαφιστής», όταν ανέτρεψε σε εσωκομματικό πραξικόπημα τον προκάτοχό του στην ηγεσία του Δημοκρατικού Κόμματος.
Ο νέος πρωθυπουργός προχώρησε, όντως, σε κάποιες αναγκαίες «κατεδαφίσεις»: απλοποίησε και φιλελευθεροποίησε την εργατική νομοθεσία, δημιούργησε ισχυρή διωκτική αρχή κατά της διαφθοράς και συρρίκνωσε τις γραφειοκρατικές δομές, τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Οταν, όμως, ο Ρέντσι αποπειράθηκε να προχωρήσει σε μεταρρύθμιση των συνταγματικών δομών, έχασε τους πολιτικούς του συμμάχους και τη στήριξη του εκλογικού σώματος.
Το Κίνημα των 5 Αστέρων του κωμικού Μπέπε Γκρίλο, που υπολείπεται λίγων μόλις ποσοστιαίων μονάδων στις δημοσκοπήσεις, από το Δημοκρατικό Κόμμα του Ρέντσι, οσμίζεται τώρα όχι μόνο τη νίκη, αλλά την ίδια την εξουσία. Νωρίτερα φέτος, το Κίνημα κατέκτησε δύο σημαντικούς δήμους: του Τορίνο και της Ρώμης. Την ίδια ώρα, το νεοπαγές αυτό κόμμα καλλιεργεί τεχνηέντως ασαφή πολιτική γραμμή, προσελκύοντας στις τάξεις του κάθε απογοητευμένο ψηφοφόρο.
Ο Γκρίλο, από τη μεριά του, αποτελεί τυπικό δείγμα της ευρηματικότητας της ιταλικής πολιτικής σκηνής. Η χώρα τον 20ό και 21ο αιώνα υπήρξε, άλλωστε, εκκολαπτήριο νέων πολιτικών κινημάτων: του φασισμού τη δεκαετία του ’20, της Χριστιανοδημοκρατίας από τη δεκαετία του ’30, του Ευρωκομμουνισμού στις αρχές της δεκαετίας του ’60 και της Φόρτσα Ιτάλια, του πρώτου κόμματος που δημιουργήθηκε από διαφημιστική εταιρεία, στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Στο Κίνημα των 5 Αστέρων, η Ιταλία ανέδειξε το πρώτο κόμμα που προέρχεται από τις πράξεις και το μπλογκ ενός κωμικού.
Μπορεί, όμως, κάποιος να κυβερνήσει τη σύγχρονη Ιταλία; Παρά τις ειλικρινείς προσπάθειες του Ρέντσι, οι συνθήκες είναι σαφώς δυσμενείς γι’ αυτόν: πολλές μεγάλες τράπεζες κλυδωνίζονται, με 360 δισ. ευρώ σε επισφαλή δάνεια, η ανεργία παραμένει πεισματικά σε υψηλά επίπεδα, ιδιαίτερα μεταξύ των νέων, τα προβλήματα του Νότου παραμένουν άλυτα και το δικαστικό σύστημα εμφανίζει χαρακτηριστικά αντάξια μυθιστορήματος του Ντίκενς.
Μόνο ένας δικτάτορας, απαλλαγμένος από κοινοβουλευτικά, συνδικαλιστικά και δικαστικά προσκόμματα, μοιάζει ικανός να επιβάλει τον μακρύ κατάλογο αναγκαίων μεταρρυθμίσεων. Η επιλογή αυτή, όμως, δεν τίθεται (ευτυχώς). Παρότι πολλοί Ιταλοί συγκινούνται από τον λαϊκισμό, δεν πρόκειται να στηρίξουν μία δικτατορία. Η αναγκαία κατεδάφιση και ανοικοδόμηση πρέπει να προέλθει από πρωθυπουργό με μεγαλύτερη πολιτική στήριξη από εκείνη που απήλαυσε ο Ρέντσι. Ο Γκρίλο, όμως, δεν είναι ο κατάλληλος ηγέτης για την αποστολή αυτή.
Η Ιταλία δεν στερείται ταλέντων και ενέργειας. Η υπομονή που απαιτείται, όμως, για την υιοθέτηση αναγκαίων μέτρων λιτότητας για τη συρρίκνωση του δημοσίου χρέους και την αντιμετώπιση της σωρείας των προβλημάτων, δεν υπήρξε, όμως, γνώρισμα της ιταλικής πολιτικής σκηνής στη μεταπολεμική περίοδο.
Η αναγκαία για την Ιταλία πολιτική, οικονομική και τεχνολογική μεταρρύθμιση δεν μπορεί να περιμένει άλλο. Η χώρα πρέπει με κάποιο τρόπο να βρει τη δύναμη, τον ηγέτη και τη στήριξη για να διακόψει την πορεία της στον κατήφορο.