Μέσα Δεκεμβρίου και οι συζητήσεις αποκτούν τον χαρακτήρα της ανακεφαλαίωσης για τη χρονιά που πέρασε και των προβλέψεων γι’ αυτήν που έπεται. Η αίσθηση που εισπράττω είναι μιας γενικευμένης απογοήτευσης μαζί με μια σχεδόν τυφλή πίστη στην απόλυτη ανυπαρξία οποιασδήποτε θετικής μελλοντικής προοπτικής. Το τοπίο φαντάζει κατάμαυρο και η κατάθλιψη έχει κολλήσει πια για τα καλά πάνω στο πετσί της ελληνικής κοινωνίας. Παρά τις μεγάλες αναταράξεις στο διεθνές στερέωμα, όποιος ταξιδεύει αντιλαμβάνεται εύκολα πως η Ελλάδα γίνεται πλέον αντιληπτή ως η χώρα που δεν μπορεί να ξεκολλήσει από την κρίση.
Η αίσθηση πως ο κατήφορος που έχουμε πάρει δεν έχει τελειωμό τροφοδοτείται και από την αντίληψη πως η πτωτική μας πορεία είναι γραμμική. Ισχύει όμως κάτι τέτοιο; Ξαναέφερα λοιπόν στη μνήμη μου τους οκτώ προηγούμενους Δεκέμβριους, ξεκινώντας από τον σημαδιακό Δεκέμβριο του 2008.
Το 2008 ήταν ακόμη χρονιά ευημερίας για την Ελλάδα. Η μεγάλη κρίση είχε ξεσπάσει στην Αμερική, αλλά ο απόηχός της δεν είχε φθάσει ακόμη στη χώρα μας. Το τσουνάμι φάνταζε πολύ μακριά. Παρ’ όλα αυτά, τον Δεκέμβριο της χρονιάς εκείνης το κέντρο της Αθήνας κάηκε.
Εκείνο που μου έκανε τότε μεγάλη εντύπωση ήταν ο τρόπος που οι «ενοχικοί ενήλικες» (όπως ωραία τους χαρακτήρισε κάποιος) της εποχής εκείνης των παχιών αγελάδων απαιτούσαν να αφουγκραστούμε τα «παιδιά» για να καταλάβουμε τον θυμό τους. Υπήρχε μεν μια διάχυτη ανησυχία, αλλά για τους εντελώς λάθος λόγους. Στο μυαλό μου δεν χωρούσε αμφιβολία πως τα γεγονότα αυτά, τόσο δηλαδή ο εμπρησμός της Αθήνας όσο και η μυωπία της ελληνικής κοινωνίας που αντιμετώπιζε τους θύτες της ως θύματα, προμήνυε τα χείριστα.
Τον Δεκέμβριο του 2009, η αίσθηση που εισέπραττα ήταν μιας συγκρατημένης αισιοδοξίας. Είχαν προηγηθεί εκλογές, μια νέα κυβέρνηση ήταν στα πράγματα, έχαιρε ευρείας λαϊκής υποστήριξης και πρωθυπουργός είχε γίνει ένας προοδευτικός άνθρωπος με μοντέρνες ιδέες.
Εχοντας όμως ζήσει στην Αμερική τον οικονομικό κυκλώνα από κοντά, βρισκόμουν και πάλι σε δυσαρμονία με το δημόσιο αίσθημα γιατί δεν μπορούσα να πιστέψω τη χαλαρότητα που αισθανόμουν να κυριαρχεί γύρω μου.
Την επόμενη χρονιά είχαμε πια μπει στο μνημόνιο. Ο κόσμος ήταν παγωμένος και θυμωμένος, αλλά η κυβέρνηση το πάλευε και τα πράγματα φαίνονταν να είναι υπό έλεγχο. Τα τραγικά γεγονότα του Μαΐου είχαν αφήσει πίσω τους μια δυσάρεστη γεύση, αλλά οι δημοτικές εκλογές σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη είχαν καλλιεργήσει μια σχετική αισιοδοξία πως κάποια πράγματα μπορούσαν να αλλάξουν. Εχω όμως την εντύπωση πως λίγοι ήταν εκείνοι που είχαν καταλάβει πόσο άσχημα θα εξελίσσονταν τα πράγματα την επόμενη χρονιά.
Το 2011 ήταν ίσως η χειρότερη χρονιά της κρίσης. Μια χρονιά γεμάτη ταραχές έληγε με την περιπετειώδη κατάρρευση της κυβέρνησης και στη θέση της μια νέα κυβέρνηση ενότητας με ειδική αποστολή, περιορισμένη διάρκεια και μειωμένες εξουσίες. Δεν ήταν λίγοι όσοι θεωρούσαν πως οι επερχόμενες εκλογές θα έδιναν μια λύση. Αντίθετα, μετά τον πολιτικό σεισμό των διπλών εκλογών του 2012 και τον σχηματισμό μιας νέας κυβέρνησης συνεργασίας, πολλοί ήταν αυτοί που περίμεναν μια τεράστια κοινωνική έκρηξη που όμως δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Τον Δεκέμβριο του 2012, καθώς είχε προηγηθεί η ηχηρή παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας που έθεσε τέρμα στην επέκταση της ευρωπαϊκής κρίσης, θεώρησα πως τα πράγματα θα βελτιώνονταν. Και πραγματικά, βελτιώθηκαν για όλες τις υπόλοιπες μνημονιακές χώρες που άρχισαν να ανακάμπτουν – αλλά και για εμάς. Η οικονομία άρχισε κουτσά-στραβά να σταθεροποιείται Ετσι, ο Δεκέμβριος του 2013 με βρήκε πολύ πιο αισιόδοξο, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες των πιο απαισιόδοξων φίλων και γνωστών μου, καθώς έβλεπα να αχνοφαίνεται η έξοδος στο βάθος του τούνελ.
Τα πράγματα όμως άρχισαν να στραβώνουν ξανά το 2014, πρώτα με τις ευρωεκλογές και κατόπιν με την προεδρική εκλογή. Τον Δεκέμβριο της χρονιάς εκείνης ήμουν πιο απαισιόδοξος από ποτέ. Αντίθετα από μένα όμως, πολλοί ήταν εκείνοι που έβλεπαν τις επερχόμενες εκλογές ως την άφιξη της ελπίδας. Οι εξελίξεις που ακολούθησαν είναι γνωστές: βρεθήκαμε ακόμη πιο πίσω από εκεί που ήμασταν – η μόνη χώρα που κόλλησε στο μνημόνιο. Τουλάχιστον τον Δεκέμβριο του 2015 είχαμε να λέμε για την καταστροφή που αποφύγαμε. Το 2016 δεν άλλαξε κάτι ουσιαστικό, εξ ου και η γενική κατήφεια. Εμένα πάντως με εμψυχώνει η πιθανότητα πολιτικής αλλαγής μέσα στο 2017.
Η πορεία μας προς τον πάτο δεν ήταν γραμμική. Την τεράστια πτώση ακολούθησε πρώτα μια δειλή βελτίωση και κατόπιν ένα αδικαιολόγητο πισωγύρισμα. Η αναγνώριση της τεθλασμένης αυτής διαδρομής έχει σημασία γιατί κοντράρει την τάση μας να βλέπουμε τις εξελίξεις ως μοιραίες και αναπόφευκτες. Παράλληλα, σε αρκετές περιπτώσεις τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά απ’ ό,τι τα φανταζόμασταν. Κάποιες χρονιές αποδειχθήκαμε πολύ πιο αισιόδοξοι απ’ ό,τι τελικά έπρεπε. Κάποιες άλλες όμως, συνέβη το αντίθετο και η απαισιοδοξία μας ήταν αυτή που αποδείχθηκε υπερβολική. Θα ξέρουμε σε μερικούς μήνες σε ποια ακριβώς «πίστα» βρισκόμαστε αυτήν τη στιγμή.
*Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.