Ενα αιχμηρό τούβλινο κτίριο στροβιλίζεται γύρω από τον εαυτό του. Σφηνώνεται πλάι στον πρώην Σταθμό Παραγωγής Ενέργειας του Bankside, που από το 2000 στεγάζει την πιο επισκέψιμη ευρωπαϊκή γκαλερί μοντέρνας τέχνης. Οι Eλβετοί αρχιτέκτονες Herzog & de Meuron ανέλαβαν τον σχεδιασμό της προσθήκης στο κτίριο που τους καθιέρωσε πριν από δεκαέξι χρόνια. Με την ονομασία Switch House, η νέα πτέρυγα της Tate Modern γειτνιάζει με το Boiler House και το Turbine Hall, τους γνώριμους χώρους της Πινακοθήκης που άλλαξαν τη σχέση του κοινού με την τέχνη.
Στο ύφος της ιστορικής, «βιομηχανικής» Tate, οι αρχιτέκτονες δημιουργούν μια όψη που συναρμολογείται από 336.000 τούβλα πάνω σ’ ένα γεωμετρικά επαναλαμβανόμενο μοτίβο, σε ευθεία αντιδιαστολή με το αδρό εσωτερικό από ανεπίχριστο σκυρόδεμα. Υφαίνουν μια διάτρητη πυραμοειδή κατασκευή, μια τεθλασμένη πτυχωτή δομή που διακόπτεται από παράλληλα ευθυτενή ανοίγματα που λάμπουν τη νύχτα και φιλτράρουν το φως της ημέρας.
Η κεντρική ιδέα ενός δημόσιου εκθεσιακού χώρου, που στο παλιό κτίριο παίρνει τη μορφή ενός μεγαλειώδους κενού –του Turbine Hall– που φιλοξενεί μεγα-εγκαταστάσεις, επεκτείνεται και στο νέο κτίριο. Ο τόπος αυτός συγκέντρωσης συμπυκνώνει την εμπειρία και κάνει την ίδια την επίσκεψη στο μουσείο σημαντικότερη από τα εκθέματα. Μια βιωματική περιήγηση. «Χρήσιμοι» χώροι «σπαταλούνται» και αντικαθιστώνται από δημόσιους τόπους ελεύθερου πειραματισμού και ανοιχτής κοινωνικής συναναστροφής.
Δεξαμενές και μπαλκόνι
Στο νέο κτίριο, οι αρχιτέκτονες επινοούν δύο σημεία με αντίστοιχα χαρακτηριστικά: τις υπόγειες δεξαμενές πετρελαίου και το ημιυπαίθριο μπαλκόνι στην ταράτσα. Οι δεξαμενές (The Tanks) βρίσκονται εκεί από το ’50 και συνοδεύουν τα σχέδια του Sir Gilbert Scott, του αρχιτέκτονα που, μεταξύ άλλων, σχεδίασε τον βρετανικό κόκκινο τηλεφωνικό θάλαμο στις αρχές του ’20. Οι υπόγειοι αυτοί χώροι χρησίμευαν ως δεξαμενές αποθήκευσης των καυσίμων που τροφοδοτούσαν τις γεννήτριες και παρείχαν ηλεκτρική ενέργεια στο μεγαλύτερο μέρος του Λονδίνου.
Με είσοδο από το Turbine Hall, τρεις θαμμένοι κύλινδροι από σκυρόδεμα, ύψους 7 μ., διαμέτρου 30 μ. και συνολικού εμβαδού 1.800 τ.μ., σημασιοδοτούν τη χωρική έκφραση μιας νέας πρότασης για τα σύγχρονα μουσεία. Γιγαντιαία objets trouvés, με παχιά τοιχώματα και ευρύχωρο εσωτερικό –προς αποφυγή του κινδύνου έκρηξης λόγω της παλιότερης χρήσης τους– αναδύονται οργανικά από το κτίριο. Η νέα χρήση εκμεταλλεύεται την ακατέργαστη δύναμη του μπετόν και το εντυπωσιακό μέγεθος, παράγοντας μοναδιαίους υπόγειους εκθεσιακούς χώρους για live art, performance, film & video art. Η αυστηρή γεωμετρία και τα ίχνη του παρελθόντος είναι εκεί, αναμετρώνται με την Ιστορία σχεδόν μυστικιστικά για να συνθέσουν το κέλυφος των εκδηλώσεων.
Εξήντα πέντε μέτρα από το έδαφος, το δεύτερο καινοτόμο χωρικό σημείο –το ημιυπαίθριο μπαλκόνι στην ταράτσα– σκανάρει τον λονδρέζικο ουρανό. Οι αρχιτέκτονες φιλτράρουν την εικόνα της μητρόπολης μέσα από τα μάτια των επισκεπτών. Η ίδια η πόλη γίνεται έκθεμα. Η δημόσια αυτή υπερυψωμένη περιμετρική πλατεία, χωρίς εισιτήριο, ανοιχτή και προσβάσιμη σε όλους –τις ώρες λειτουργίας του μουσείου– προσφέρει 360 μοίρες θέα προς την κορυφογραμμή ενός Λονδίνου που άλλαξε δραματικά τα τελευταία χρόνια.
Η αέρινη ελικοειδής σκάλα από σκυρόδεμα οδηγεί στα τρία επίπεδα των εκθεσιακών χώρων. Ευέλικτοι, με μεγάλες φωτεινές οροφές, οι χώροι συνδέονται με την υπόλοιπη γκαλερί με εσωτερικές γέφυρες στον πρώτο και στον τέταρτο όροφο. Μεγάλα διαυγή ανοίγματα οριοθετούν διάσπαρτους δημόσιους χώρους χαλάρωσης, ενώ λειτουργούν χώροι για εκπαιδευτικά προγράμματα και εκδηλώσεις, καφέ, βιβλιοπωλείο και εστιατόριο.
Η επανάχρηση του Σταθμού Παραγωγής Ενέργειας δημιούργησε μία από τις πιο δημοφιλείς πινακοθήκες στον κόσμο με σημαντική επίπτωση στον πολεοδομικό σχεδιασμό και στην ευρύτερη ανάπτυξη της περιοχής. Αναζωογόνησε τη νότια όχθη του Τάμεση και την περιοχή του Southwark. Εγινε πολιτιστικός όσο και τουριστικός προορισμός. Εισήγαγε την έννοια της «ανακύκλωσης» των κτιριακών αποθεμάτων στα κέντρα πόλεων με τον επαναπροσδιορισμό των εγκαταλελειμμένων αστικών βιομηχανικών υποδομών. Συνέβαλε όμως σημαντικά και στην αλλαγή της ανθρωπογεωγραφίας της περιοχής. Ενεργοποίησε μια πλειάδα δραστηριοτήτων, που οδήγησαν στον «αστικό εξευγενισμό» (gentrification), με τις όποιες αμφισημίες του όρου. Στη μεταμόρφωση του χαρακτήρα της, στην ιλιγγιώδη άνοδο των τιμών των κατοικιών, στη σταδιακή καταστροφή του κοινωνικού ιστού, στην υπονόμευση των τοπικών κοινωνιών και των μεικτών κοινοτήτων.
Οι κατοικίες απέναντι
Το οικιστικό συγκρότημα κατοικιών που σχεδίασε ο Richard Rogers, το Neo Bankside building, που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τη νέα Tate, συνοψίζει όλα τα παραπάνω. Η κατοικία γίνεται κεφάλαιο προς αξιοποίηση. Τα διαμερίσματα φτάνουν ακόμα και τα 22 εκατ. λίρες. Το τραγελαφικό της συγκεκριμένης επένδυσης είναι ότι η δημόσια χρήση της ταράτσας της νέας Tate κλέβει ένα μέρος της ιδιωτικότητας των ενοίκων. Το βλέμμα εκατοντάδων επισκεπτών του μουσείου εισβάλλει στα μινιμαλιστικά καθιστικά με τα διαυγή υαλοστάσια, προκαλώντας έντονες και διαρκείς αντιπαραθέσεις με τη διεύθυνση του μουσείου.
Η επέκταση της Tate αφήνει το αποτύπωμά της και στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την τέχνη. Στα ίχνη ενός προσιτού και ανοιχτού μουσείου, επιδιώκει να αναδείξει τις εναλλακτικές προτάσεις που ενδυναμώνουν την κοινωνική διάσταση της τέχνης. Ρηξικέλευθη επιμελήτρια, η Frances Morris, πρώτη γυναίκα διευθύντρια της Tate Modern, εντάσσει στο πρόγραμμά της καλλιτέχνες και κινήματα που είχαν αποκλειστεί από τη συμβατική αντίληψη για την τέχνη. Εμπλέκει την τοπική κοινωνία. Επενδύοντας σε καλλιτέχνες από διαφορετικά μήκη και πλάτη της Γης, χωρίς το μονοδιάστατο δυτικό βλέμμα, προσπαθεί να μεταγράψει το καλλιτεχνικό γίγνεσθαι: πρόκειται για μια χειραφετημένη, διεθνική εξιστόρηση, στην οποία οι γυναίκες διαδραματίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο, με περισσότερες από τις μισές ατομικές εκθέσεις να είναι αφιερωμένες σε αυτές.
Guerrilla Girls και Liberate Tate
Το παρακάτω καλλιτεχνικό event συμβαδίζει με τη νέα επιμελητική συλλογιστική της διευθύντριας. Αρχές Οκτωβρίου, στον 5ο όροφο του Switch House φιλοξενήθηκαν τα Guerrilla Girls, η φεμινιστική κολεκτίβα «μασκοφόρων εκδικητών», που δημιουργήθηκε το 1985, για να «καταπολεμήσει τις διακρίσεις: από τον ρατσισμό και τον σεξισμό μέχρι τη διαφθορά στην πολιτική και την ποπ κουλτούρα». Με χιούμορ, τέχνη και ακτιβισμό. Με τη μορφή συνθημάτων και εικονογραφήσεων.
Και τα παράπονα
Η εικαστική τους δράση, «Τμήμα Παραπόνων», σκοπό είχε να ενισχύσει τη συμμετοχή και τον ακτιβισμό μέσω της διάδρασης της τέχνης με την καθημερινότητα. Οι επισκέπτες έγραφαν τα παράπονά τους σε χρωματιστά στίκερ πάνω σε πίνακες ανακοινώσεων. Στο πλαίσιο των «Παραπόνων», τα Guerrilla Girls σε συνεργασία με το καλλιτεχνικό κίνημα Liberate Tate κάλεσε τους επισκέπτες και τα πολιτιστικά ιδρύματα, μέσω της Tate και με αφορμή την αμφιλεγόμενη επιχορήγησή της από την BP, να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να αποδεσμευτούν από επιχορηγήσεις εταιρειών που συμβάλλουν στην κλιματική αλλαγή. Είναι χαρακτηριστική η αφίσα των ’90s, με τίτλο «Κώδικας Δεοντολογίας για τα Μουσεία Τέχνης» των Guerrilla Girls, που έγραφε: «Δεν πρέπει να επιτρέπεις στις επιχειρήσεις να ξεπλένουν την εικόνα τους με τη χρηματοδότηση εκθέσεων σε μεγάλα μουσεία, μέχρι να καθαρίσουν τις τοξικές χωματερές αποβλήτων τους και τις πετρελαιοκηλίδες».
Η Tate μοιάζει να κάνει αυτό το βήμα, σε μια προσπάθεια περιβαλλοντικής αφύπνισης, ακολουθώντας τις προσταγές των δημιουργικών συλλογικοτήτων και της καμπάνιας «Fossil Funds Free».
Οι Ελβετοί αρχιτέκτονες και τα έργα τους
Οι Herzog & de Meuron ίδρυσαν το γραφείο τους στη Βασιλεία της Ελβετίας, το 1978. Ο σχεδιασμός της Tate Modern τούς χάρισε το αρχιτεκτονικό βραβείο Pritzker το 2001, ενώ το 2007 κέρδισαν το βρετανικό RIBA Royal Gold Medal και το ιαπωνικό Praemium Imperiale. Εγιναν ευρύτερα γνωστοί με το Στάδιο των Ολυμπιακών του Πεκίνου το 2008. Πρόσφατα εγκαινιάστηκε η Φιλαρμονική στο Αμβούργο, ενώ μόλις κέρδισαν τον διαγωνισμό για το Βασιλικό Κολέγιο Τέχνης στο Battersea του Λονδίνου και το Μουσείο του 21ου αιώνα στο Βερολίνο.