Πέρυσι την άνοιξη, η σκηνοθέτις Μαρία Ηλιού έκανε ανακαίνιση στο εξοχικό που της κληροδότησαν οι γονείς της, στην Κινέττα. Στο υπνοδωμάτιο υπήρχε ένα ντουλάπι. Το κλειδί του είχε χαθεί. Αφού όμως στις εργασίες συμμετείχε και ξυλουργός, του ζήτησε να το ανοίξει. Η έκπληξή της ήταν μεγάλη όταν μέσα σε κιτρινισμένους φακέλους ανακάλυψε δεκάδες φωτογραφίες της μητέρας και της γιαγιάς της.
«Ωραία ιστορία αλλά γιατί μας ενδιαφέρει;», θα πείτε ίσως. Μα γιατί αυτές οι φωτογραφίες αποτελούν κομμάτι της νεότερης ελληνικής Ιστορίας, όχι μόνο της οικογενειακής ιστορίας της Ηλιού, αφού μητέρα της ήταν η Λήδα-Μαρία (Μπούλη) Κροντηρά και γιαγιά της η Αντιγόνη Μεταξά, η «Θεία Λένα» εκατομμυρίων Ελληνόπουλων… Mε αφορμή αυτές τις φωτογραφίες γεννήθηκε η έκθεση «Αγαπημένη Θεία Λένα» που ξεκινά στις 20 Ιανουαρίου στο Μουσείο Μπενάκη. Περιλαμβάνει ανέκδοτες φωτογραφίες, αυθεντικές εκδόσεις των βιβλίων της, αλλά και ένα ντοκιμαντέρ αφιερωμένο στη ζωή και στο έργο της. Ιστορικός σύμβουλος είναι ο Αλέξανδρος Κιτροέφ.
«Καλημέρα, παιδιά. Πείτε μου κι εσείς “Καλημέρα, θεία Λένα”, χαρούμενα και γελαστά. Ετσι μπράβο!». Η φωνή της ακούστηκε για πρώτη φορά στα ραδιόφωνα το 1939. Η διαδρομή της, όμως, είχε ξεκινήσει νωρίτερα. Κόρη της Καλλιόπης Ανδρονίκου και του Γεωργίου Μεταξά, ιδρυτή της Ελληνογαλλικής Σχολής Μεταξά, γεννήθηκε στην Αθήνα το 1905. Η οικογένειά της έμενε στον πρώτο όροφο του εκπαιδευτηρίου, απέναντι από τον Εθνικό Κήπο. Οι γονείς της ήταν κοινωνικοί· από το σαλόνι τους περνούσαν οι πνευματικοί άνθρωποι της εποχής. Μια πρώτη ισχυρή επιρροή πάνω στην κόρη τους, αλλά όχι η μόνη… Από την πίσω πλευρά, η σχολή γειτόνευε με το θερινό θέατρο της Κυβέλης. Η μικρή σκαρφάλωνε στη μάντρα και εκστασιασμένη παρακολουθούσε την προετοιμασία των ηθοποιών. Μπροστά της ανοίχτηκε ο μαγικός κόσμος του θεάτρου.
Μεγαλώνοντας, φεύγει για το Παρίσι όπου σπουδάζει Παιδαγωγικά. Επιστρέφει το 1921 με την απόφαση να γίνει ηθοποιός. Παρά τις αντιρρήσεις του πατέρα της, γράφεται στο Ελληνικό Ωδείο. Παίζοντας τη Στέλλα Βιολάντη στο ομώνυμο θεατρικό του Γρηγορίου Ξενόπουλου εντυπωσιάζει τους δασκάλους της, όπως τον Ευτύχιο Βονασέρα που τη χαρακτηρίζει «δεύτερη Κοτοπούλη». Αλλά και τον ίδιο τον συγγραφέα του έργου που την αποκαλεί… «πρώτη Κοτοπούλη». Η επιτυχία της κόρης του κάνει τον Μεταξά να αλλάξει γνώμη. Πηγαίνει στο καμαρίνι της με μια ανθοδέσμη και της δίνει τη συγκατάθεσή του.
Μια σκηνή, ένα φιλί
Λίγο μετά, εγκρίνεται από τον διευθυντή του Ελληνικού Ωδείου, Μανώλη Καλομοίρη, το πρώτο της θεατρικό, «Πεταλούδες». Ανεβαίνει με πρωταγωνιστές την ίδια και έναν επίσης σπουδαστή της δραματικής σχολής, τον νεαρό δικηγόρο Κώστα Κροντηρά. Σε μια σκηνή, η πλοκή προβλέπει να φιληθούν. Το φιλί διαρκεί περισσότερο από το προβλεπόμενο. Ενας μεγάλος έρωτας έχει γεννηθεί. Νέα ταραχή για τον Μεταξά. Η κόρη του έγινε θεατρίνα και το δέχθηκε. Αλλά και να παντρευτεί θεατρίνο; Αυτό είναι πολύ. Και η σχολή τι θα γίνει;
Ο Κροντηράς κάνει τότε κάτι αδιανόητο για την εποχή: αποφασίζει να βάλει στην άκρη την προσωπική του φιλοδοξία να κάνει καριέρα στο θέατρο και, για να παντρευτεί την Αντιγόνη, το 1926, δέχεται να αναλάβει ο ίδιος τη διεύθυνση της σχολής. Από τότε, στιγμή δεν έπαψε να την ενθαρρύνει και να υποστηρίζει όλες τις δραστηριότητές της.
Και ήταν αμέτρητες… Η Αντιγόνη Μεταξά ίδρυσε την πρώτη μόνιμη θεατρική σκηνή για παιδιά στην Ελλάδα, το «Θέατρο του παιδιού» (1933 – 1941). Οι παραστάσεις συνήθως φιλοξενούνταν στο σημερινό Παλλάς και πρωταγωνιστές ήταν παιδιά. Η κόρη της, Μπούλη, έπαιξε πολλούς ρόλους, αλλά και ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος συμμετείχε στα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ»! Την εμπειρία του αφηγείται στο ντοκιμαντέρ: «Ενώ στην αρχή ήμασταν ντροπαλοί και φοβισμένοι στην ιδέα ότι θα βγαίναμε πάνω στη σκηνή, μας έκανε να αισθανθούμε αυτοπεποίθηση. Ηταν μεγάλο μάθημα, όχι μόνο θεατρικό, αλλά και συμπεριφοράς και αυτογνωσίας».
Κι έπειτα, εμφανίστηκε η θεία Λένα – αυτό το ψευδώνυμο επέλεξε η Αντιγόνη. Ως ραδιοφωνική παραγωγός, από το 1939 ώς το 1966. Ως συγγραφέας – τα βιβλία που έγραψε θα μπορούσαν να γεμίσουν μια βιβλιοθήκη! Το «Ακουσέ με, Μαρία μου» μόλις επανεκδόθηκε από τον Πατάκη και «Η ώρα του παιδιού» από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος. Και πώς να ξεχάσει κανείς τους δίσκους βινυλίου με παραμύθια και τις πρώτες παιδικές τηλεοπτικές εκπομπές στη σειρά «Συντροφιά με τη Θεία Λένα».
Μαρτυρίες
Η έκθεση και το ντοκιμαντέρ παρακολουθούν τη δημιουργική πορεία της μέσα στις δεκαετίες και αποτιμούν την επιδραστικότητά της μέσα από τις προσωπικές μαρτυρίες του ιστορικού της ραδιοφωνίας Γιώργου Χατζηδάκη, του κριτικού Κώστα Γεωργουσόπουλου, της ηθοποιού και σκηνοθέτιδας Κάρμεν Ρουγγέρη, του δημοσιογράφου Νίκου Βατόπουλου, της ραδιοφωνικής παραγωγού Κάτιας Καλλιτσουνάκη και της αρχιτέκτονα Ελένης Σαλουβάρδου.
«Η Θεία Λένα ήταν ένας δικός μας άνθρωπος. Της αρκούσε να μας εμψυχώνει και να μας παρακινεί, να μας προτρέπει στην πειθαρχία μιας τάξεως σύμφυτης με το νόημα της ελευθερίας», τονίζει ο Αγγελος Δεληβορριάς, μέλος της διοικητικής επιτροπής του Μουσείου Μπενάκη.
Ανάμεσα στις φωτογραφίες της έκθεσης, θα δείτε μία από το 1912, στην οποία η επτάχρονη Αντιγόνη φοράει φουστανέλα. Στη γιορτή της 25ης Μαρτίου αρνήθηκε να βάλει παραδοσιακή γυναικεία φορεσιά. Ηθελε να ντυθεί περήφανος τσολιάς! Ολα με τον δικό της τρόπο…
Εφυγε από τη ζωή το 1971, νικημένη από τον καρκίνο. Μέχρι την τελευταία στιγμή ετοίμαζε τις εκπομπές της. Οταν είχε συναντήσει για πρώτη φορά την εγγονή της, στο μαιευτήριο, το νεογέννητο την άρπαξε από το δάχτυλο και δεν την άφηνε να φύγει. Τώρα, η Μαρία Ηλιού δίνει τη δυνατότητα σε όσους τη θυμούνται με νοσταλγία να κρατήσουν κοντά τους λίγο ακόμα τη δική τους «θεία Λένα».