Εχει συμπληρωθεί μία επταετία από την αρχή της οικονομικής κρίσης. Οι κύκλοι της ελληνικής μεταπολεμικής πολιτικής ιστορίας είναι κατά κανόνα επταετείς ή οκταετείς: οκταετία Κωνσταντίνου Καραμανλή, επταετής δικτατορία, επταετής μεταπολίτευση, οκταετία Ανδρέα Παπανδρέου, οκταετία Κώστα Σημίτη – με σύντομες μεταβατικές ενδιάμεσες περιόδους. Σύμφωνα με την κυκλική αυτή λογική, πλησιάζει η μετάβαση σε μια νέα πολιτική κατάσταση.
Οι προηγούμενες πολιτικές αλλαγές στηρίχθηκαν σε αφηγήματα τα οποία κινητοποίησαν δυνάμεις, περισσότερο ή λιγότερο δημοκρατικές, οι οποίες διέθεταν την ισχύ να ανατρέψουν την πορεία της χώρας. Η οκταετία του Κωνσταντίνου Καραμανλή στηρίχθηκε στην επερχόμενη υπεσχημένη «ευημερία»· η Δικτατορία επενέδυσε στον «κομμουνιστικό κίνδυνο»· η μεταπολίτευση είχε όραμα τον «εκδημοκρατισμό»· ο Ανδρέας Παπανδρέου προέβαλε την ανάγκη για «αλλαγή», ο Κώστας Σημίτης προέταξε τον «εκσυγχρονισμό». Τα προτάγματα αυτά είχαν απήχηση, επειδή στηρίχθηκαν σε σαφή διάγνωση μιας παθογένειας την οποία επρόκειτο να θεραπεύσει η πολιτική αλλαγή. Ορθή ή λανθασμένη, η εκάστοτε διάγνωση προσέφερε ένα συνεκτικό ιδεολόγημα, θεμελιωμένο σε θέσεις και αναλύσεις επεξεργασμένες σε σύνδεση με τα μεγάλα διεθνή πολιτικά και ιδεολογικά ρεύματα.
Η καραμανλική «ευημερία» τροφοδοτήθηκε από τον αναπτυξιακό λόγο δεξιών και αριστερών διανοητών, μεταξύ των οποίων και ο εκτελεσθείς ως κομμουνιστής Κώστας Μπάτσης, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες προωθούσαν διεθνώς το σύνθημα «έξοδος από την Υπανάπτυξη». Ο αντικομμουνισμός στον οποίο στηρίχθηκαν οι πραξικοπηματίες συνταγματάρχες καλλιεργήθηκε στη φάση της ψυχροπολεμικής έντασης, μετά την κρίση της Κούβας.
Τον μεταπολιτευτικό εκδημοκρατισμό τον προετοίμασε η αυτοεξόριστη αντιστασιακή πνευματική ελίτ. Η Ελλάδα απετέλεσε την πρωτοπορία ενός γενικότερου ρεύματος το οποίο άγγιξε την Πορτογαλία και την Ισπανία, πριν επεκταθεί στις κομμουνιστικές χώρες. Η «αλλαγή» του Ανδρέα Παπανδρέου άντλησε από τις ερευνητικές εργασίες της ριζοσπαστικοποιημένης νέας γενεάς διανοουμένων με σπουδές στο εξωτερικό, η οποία σχετιζόταν με ανάλογες πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη, όπως, επί παραδείγματι, η επικράτηση των Σοσιαλιστών στη Γαλλία. Χωρίς να ομολογείται ρητώς, ο «εκσυγχρονισμός» του Κώστα Σημίτη, στηρίχθηκε σε μιαν άλλη διαγνωστική υπόθεση: η «ανατολική» παράδοση και οι κληροδοτημένοι οθωμανικοί θεσμοί κρατούν την Ελλάδα δέσμια στο παρελθόν. Η Ευρώπη τότε προωθούσε τον «εξευρωπαϊσμό» των ανατολικών της περιφερειών· επομένως, η «απο-οθωμανοποίηση» της Ελλάδας συνήδε με την «απο-κομμουνιστικοποίηση» της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης.
Σήμερα, όμως, δεν διαφαίνεται κανένα πολιτικό σχέδιο, πέραν από την καλύτερη ή χειρότερη διαχείριση της οικονομικής καχεξίας και της σχέσης με τους δανειστές. Η αδυναμία αυτή οφείλεται στην έλλειψη πειστικής διάγνωσης. Αν δεν (ανα)γνωρίζουμε τι φταίει, πώς θα διαμορφωθεί πολιτική εξόδου από την κρίση; Οι ώς τώρα ερμηνείες απεδείχθησαν εξόφθαλμα εσφαλμένες ή παρέμειναν σε ταυτολογικό επίπεδο. Ούτε ο καταγγελλόμενος «ξένος δάκτυλος» ούτε ο εξορκιζόμενος λαϊκισμός μπορούν να εξηγήσουν και να φωτίσουν επαρκώς τις αδυναμίες μας.
Η διαγνωστική μας α-πορία εξηγείται από εξωγενή και εσωγενή αίτια. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει κυριαρχήσει στις κοινωνικές επιστήμες, υπό την επίδραση της αμερικανικής ακαδημαϊκής ηγεμονίας, μια τεχνοκρατική θεώρηση η οποία έχει παραιτηθεί από την αναζήτηση της ιεραρχίας αιτίων και αιτιατών. Η αντιμετώπιση της ελληνικής κρίσης μέσα από το πρίσμα των οικονομικών και, μάλιστα, των χρηματοπιστωτικών θεωρήσεων και, δευτερευόντως, μέσα από τη νομικιστική διεθνολογική/ευρωπαϊστική θεώρηση οδηγεί σε αδιέξοδες επαναλήψεις. Στο ευρύτερο αυτό μεθοδολογικό ζήτημα προστίθεται η απουσία μιας αυτόφωτης ελληνικής σκέψης. Το κενό καλύπτεται μεταφέροντας ζητήματα άσχετα με τις ελληνικές ιδιαιτερότητες, όπως η αντιπαράθεση νεοφιλελευθερισμού και κρατισμού.
Οι συνθήκες αυτές έχουν οδηγήσει σε ένα επιστημονικό και ιδεολογικό τέλμα. Μέσα σε αυτό, δύσκολα μπορεί να αναπτυχθεί μια ολοκληρωμένη και συνθετική ερμηνεία για τα αίτια τα οποία οδήγησαν στην «περιπέτεια»· δηλαδή, στην απότομη ανατροπή από την πλαστή ευημερία και την αίσθηση ασφαλείας στην οικονομική κατάρρευση και στην εθνική κατάθλιψη. Ετσι, μολονότι συμπληρώνεται ο επταετής/οκταετής κύκλος, δεν διαφαίνεται στον ορίζοντα προοπτική για ουσιαστική αλλαγή. Είναι χαρακτηριστικό ότι, αντίθετα με τις ανάλογες ιστορικές στιγμές που προηγήθηκαν, παρά την κόπωση από το «παλαιό», δεν κυριαρχεί κάποια πιεστική αναμονή για μια νέα κατάσταση. Ισως, λοιπόν, βιώνουμε την πρώτη ανατροπή της πολιτικής μας κυκλικότητας. Ομως, αν η πολιτική αυτή παράδοση κινδυνεύει από την απουσία των ενδογενών πνευματικών και ιδεολογικών προϋποθέσεων, τίποτε δεν αποκλείει να επιβεβαιωθεί βιαίως από την παρέμβαση εξωτερικών παραγόντων. Παράλληλα με την αίσθηση εσωτερικής αποτελμάτωσης, πολλαπλασιάζονται οι απειλές από ένα γεωπολιτικό περιβάλλον διαρκώς αποσταθεροποιούμενο εξ Ανατολών προς Δυσμάς: Ιράκ, Αφγανιστάν, Συρία, Τουρκία. Σε αυτήν τη δύσκολη στιγμή για τις περιφερειακές μας ισορροπίες, η Ευρωπαϊκή Ενωση κλονίζεται. Καθώς αρχίζει ένα έτος το οποίο όλοι οι γεωπολιτικοί αναλυτές αντιμετωπίζουν με ανησυχία, είναι εύλογο να αναρωτηθούμε αν η Ιστορία απεργάζεται μιαν απρόβλεπτη και, αναγκαστικά, επώδυνη ελληνική αφύπνιση.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).