ΒΑΣΙΛΙ ΓΚΡΟΣΜΑΝ
Τα πάντα ρει
μετφρ.: Γιώργος Μπλάνας
εκδ. Γκοβόστης, σελ. 230
Καθώς ο Βασίλι Γκρόσμαν περιγράφει το ασύλληπτο, την εξόντωση πολλών εκατομμυρίων πολιτών από το θηριώδες καθεστώς Στάλιν –τις εικονικές δίκες και τις άγριες εκτελέσεις αθώων φιλοκυβερνητικών, τον αργόσυρτο βασανιστικό θάνατό τους στα μακρινά παγωμένα στρατόπεδα της αρκτικής Σιβηρίας, τον αποδεκατισμό τους από τον απελπιστικό λιμό στη διάρκεια της εξόντωσης των κουλάκων– ταυτόχρονα θέτει το ερώτημα: πώς ήταν δυνατόν να συμβούν όλα αυτά; Πώς τέθηκε σε κίνηση ο απάνθρωπος μηχανισμός τρόμου; Πώς κανείς δεν θέλησε, δεν μπόρεσε, δεν φρόντισε ν’ αντισταθεί, να αποπειραθεί τουλάχιστον, να προσπαθήσει να τον εμποδίσει; Η απάντηση που συνάγεται από το συγκλονιστικό μυθιστόρημα του παλαιού πολεμικού ανταποκριτή της εφημερίδα του Κόκκινου Στρατού Βασίλι Γκρόσμαν, είναι πως ίσχυσε στη Σοβιετική Ενωση η ίδια εκείνη «κοινοτοπία του κακού» η οποία επωάσθηκε και εσωτερικά συνέτριψε και το αντίπαλο κρατικό δέος, τη ναζιστική Γερμανία.
Χαρακτηριστικό στο έργο του Βασίλι Γκρόσμαν είναι η υψηλή βιωματική γραφή, ο θερμός μυθοπλαστικός λόγος ο οποίος δημιουργεί την προϋπόθεση για να ταυτιστούμε με τα θύματα: με τον στοχαστικό Ιβάν Γκριγκόριεβιτς που γέρασε πρόωρα ζώντας τριάντα χρόνια στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, με την καλή, μετρημένη Μάσα που άφησε την τελευταία της πνοή όταν εγκατέλειψε την ελπίδα πως θα ξαναδεί τον αγαπημένο της Αντρέι και την τρίχρονη κόρη της Γιούλια, με τη διεισδυτική Αννα Σεργκέγεβνα που είναι σε θέση να επωμιστεί τις δυσβάστακτες ενοχές για την παλαιά σκληρόκαρδη στάση της. Γονιμοποιώντας έντεχνα τη βαριά παράδοση της μεγάλης ρωσικής λογοτεχνίας, ο συγγραφέας κατορθώνει να δημιουργήσει εκείνη την ανιδιοτελή ματιά, τη στοχαστική κατανόηση, την ηθική ανωτερότητα και τη βαθιά καλοσύνη η οποία αντικρίζει τα ανθρώπινα την πιο κρίσιμη στιγμή όπου τα πάντα παίζονται –ζωή, τιμή, αξιοπρέπεια– και, ενώπιος ενωπίω, κάθε άνθρωπος αποκαλύπτει (και ανακαλύπτει) τον χαρακτήρα του.
Συγκλονιστικές περιγραφές, στοχαστικές αποτιμήσεις, συμπονετική κατανόηση των αδύναμων εντέλει θνητών συνοδεύονται από ένα ακόμη συναίσθημα, από την ακαταμάχητη αγάπη για το μέγα καλό και πρώτο που είναι η ελευθερία – μοχλός ζωής και κινητήρια κοινωνική δύναμη που αντιστρατεύεται το καταδυναστευτικό σοβιετικό κράτος. Σε τι έγκειται η ρευστότητα; Στο ότι απέναντι στον αδυσώπητο πόνο αλλά και στη βαθιά ενοχή, οι άνθρωποι αμύνονται με χίλιους δυο τρόπους, με την ευπιστία, με την άγνοια, με τα ψέματα, με τη λήθη, ώσπου τα ασύλληπτα να γίνονται απίστευτα – και να τα ισοπεδώσει στο τέλος ο χρόνος.
Ο Βασίλι Γκρόσμαν (1905-1964) υπήρξε ήρωας πολέμου καθώς ως ανταποκριτής της Krasnaya Zvezda έζησε τη μάχη του Στάλινγκραντ, τη δραματική πτώση του Βερολίνου και την αποκάλυψη του ανατριχιαστικού Ολοκαυτώματος. Το 1960 ολοκλήρωσε το αριστουργηματικό «Ζωή και πεπρωμένο» για τη συντριβή της μυθιστορηματικής οικογένειας Σαπόσνικοβ ανάμεσα στις μυλόπετρες των γερμανικών στρατοπέδων εξόντωσης και των σοβιετικών στρατοπέδων εργασίας. Το χειρόγραφο κατασχέθηκε από την KGB διότι θεωρήθηκε πυρηνική κεφαλή στραμμένη κατά της Σοβιετικής Ενωσης, και ο πολύς Μιχαήλ Σουσλόφ δήλωσε πως το μυθιστόρημά θα έμενε αδημοσίευτο για τα επόμενα 200 χρόνια. Το βιβλίο κυκλοφόρησε ελεύθερα μόνο το 1990 και προκάλεσε τον παγκόσμιο θαυμασμό, προσθέτοντας ένα ακόμη πολύτιμο τεκμήριο για την αδυσώπητη ευρωπαϊκή περιπέτεια του 20ού αιώνα. Το μυθιστόρημα «Τα πάντα ρει» γράφτηκε από το 1955 έως το 1964. Δεν πρόφτασε να ολοκληρωθεί λόγω θανάτου. Περιλαμβάνει ωστόσο την τελική σκηνή της κάθαρσης – την παρηγορητική επιστροφή του ήρωα στην πατρική γη και τη συμπονετική άφεση αμαρτιών προς τους καταστροφικούς απάνθρωπους θύτες.