Βερσαλλίες 1685. Ο βασιλιάς Λουδοβίκος 14ος, μολονότι δεν είχε εμπλακεί στον λεγόμενο Μεγάλο Τουρκικό Πόλεμο (Große Türkenkrieg), είχε χαράξει τα πολιτικά του σχέδια για το Αρχιπέλαγος του Αιγαίου. Δύο χρόνια μετά την έναρξη του δεκαπενταετούς πολέμου, οι διαταγές του είναι ρητές. Να χαρτογραφήσουν το διαχρονικό «πέρασμα-κλειδί» της εμπορικής και στρατιωτικής ναυσιπλοΐας από τη Δυτική Μεσόγειο στο Αιγαίο προς τα Δαρδανέλλια, τον Βόσπορο και τη Μαύρη Θάλασσα.
Οργανώνει γι’ αυτό επείγουσες αποστολές. Δύο καράβια αποπλέουν από την Τουλόν για το Αιγαίο. Επικεφαλής των ομάδων έχουν τεθεί σπουδαίοι ναυτικοί και έμπειροι χαρτογράφοι, οι «μηχανικοί του Βασιλέως», όπως ήταν ο τίτλος τους. Μεταμφιεσμένοι ως έμποροι ή κληρικοί και με άκρα μυστικότητα αλωνίζουν το Αιγαίο επί δύο χρόνια (1685-1687) και απεικονίζουν λεπτομερώς σε χειρόγραφους χρωματιστούς χάρτες μεγάλων διαστάσεων (60×100 εκατ.) κόλπους, περάσματα, λιμάνια και κάθε θέση γεωστρατηγικού ενδιαφέροντος στα κυκλαδίτικα νησιά (Νάξο, Πάρο, Αντίπαρο, Ιο, Μήλο, Σίφνο, Κίμωλο) αλλά και στα μικρότερα των απάνεμων Μικρών Κυκλάδων.
Ενδιαφέρον
Γιατί ο Βασιλιάς Ηλιος, ο μακροβιότερος ηγεμόνας της Γαλλίας, χαρτογραφούσε με τόση προσοχή τις Κυκλάδες λίγο πριν από την εκπνοή του 17ου αιώνα, όταν σχεδόν όλη η υπόλοιπη Ευρώπη των Αψβούργων και των συμμάχων τους πολεμούσε την οθωμανική αυτοκρατορία (1683-1699); Τι επεδίωκε μόνος, εκτός της αντιοθωμανικής συμμαχίας, μετά τα 40 χρόνια μιας βασιλείας μεγάλων μεταρρυθμίσεων και του ανοίγματος της χώρας του στη θάλασσα, όταν ο «Ιερός Συνασπισμός Linz» ανάγκασε την οθωμανική αυτοκρατορία σε δεινή ήττα και υποχώρηση από τις μεγάλες εδαφικές της βλέψεις στην Κεντρική Ευρώπη με τη Συνθήκη του Κάρλοβιτς; Και γιατί άραγε απαιτούσε μια γρήγορη και πρωτόγνωρα λεπτομερή χαρτογράφηση του Αιγαίου αμέσως μετά την έναρξη του πολέμου;
Ενα πιθανό σενάριο, απαντούν οι ερευνητές, είναι ο Γάλλος ηγεμόνας να αναζητούσε παράθυρο στη μεγάλη κρίση, να επωφεληθεί μόνος του μέσω της θαλάσσης, από την υποχώρηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Με τον τρόπο αυτόν θα εδραίωνε ίσως την κυριαρχία του στην Ανατολική Μεσόγειο, στο Αιγαίο Αρχιπέλαγος, στους ναυτικούς δρόμους προς την Κωνσταντινούπολη, τη στιγμή μάλιστα που η πρώην θαλασσοκράτειρα Γαληνοτάτη, ήταν εξασθενημένη από την απώλεια της Κρήτης.
«Ερωτήματα και υποθέσεις σχετικά με τα σχέδια του Λουδοβίκου 14ου την περίοδο του Μεγάλου Τουρκικού Πολέμου 1683-1699, το τέλος του οποίου βρήκε και τον Μοριά υπό τους Βενετούς, απασχολούν την ιστορική έρευνα και προβληματίζουν με κάποιες διχογνωμίες τη σύγχρονη ιστοριογραφία των γαλλοτουρκικών σχέσεων, όπως αυτές είχαν από καιρό διαμορφωθεί στην Ανατολική Μεσόγειο με τις διμερείς συμφωνίες, τις “διομολογήσεις”», επισημαίνει στην «Κ» ο ομότιμος καθηγητής ιστορίας του ΑΠΘ Ιωάννης Χασιώτης.
Μοναδικοί
Αυτήν ακριβώς την έρευνα, στο λεπτό σημείο της κρίσιμης για την ευρωπαϊκή ιστορία περιόδου, έρχονται να εμπλουτίσουν οι μοναδικοί παγκοσμίως δεκαέξι χειρόγραφοι χάρτες των Κυκλάδων της συλλογής Τρικόγλου, που αποκάλυψε η τεκμηρίωσή τους στη Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στην 90χρονη επέτειο της ίδρυσής του.
Οι χάρτες του Βασιλιά Ηλιου ήταν «προφανές προαπαιτούμενο εργαλείο για την προετοιμασία και υποστήριξη των γεωστρατηγικών σχεδίων των Γάλλων στις θάλασσες της Ανατολικής Μεσογείου», διευκρινίζει ο Ευάγγελος Λιβιεράτος, ομότιμος καθηγητής Χαρτογραφίας του ΑΠΘ. Τα χαρτογραφικά ντοκουμέντα επιβεβαιώνουν τη «σημασία της περιοχής για τη Γαλλία και δικαιώνουν ταυτόχρονα τη ρητή αναφορά από τους ιδρυτές της Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ στους χάρτες ως κύριο συλλεκτικό υλικό» προσθέτει ο πρύτανης του ΑΠΘ Περικλής Μήτκας. «Η έρευνα», εξηγεί, «ως αποτέλεσμα συνεργασίας της βιβλιοθήκης με το εργαστήριο χαρτογραφίας της Πολυτεχνικής Σχολής υπό την υποστήριξη της Επιτροπής Ερευνών, συνεχίζεται ώστε οι χάρτες να γίνουν προσβάσιμοι στους ερευνητές και να εκτεθούν εντός της χρονιάς στο ευρύ κοινό».
Πώς ήταν τo Αιγαίο πριν από 330 χρόνια
Το χαρτογραφημένο από το γαλλικό παλάτι Αιγαίο, που διέσωσε ο Αιγυπτιώτης ευπατρίδης Ιωάννης (Γιάγκος) Τρικόγλου, δεν δίνει μόνον ιστορικές απαντήσεις και μοναδικές πληροφορίες για τη διαχρονική γεωστρατηγική σημασία του Αρχιπελάγους. Αναδεικνύει ταυτόχρονα τον φυσικό και ανθρωπογενή χώρο των Κυκλάδων όπως ήταν πριν από 330 χρόνια. «Η τεχνική της χαρτογραφικής σχεδίασης (π.χ. η προοπτική “ματιά του πουλιού”) από έμπειρους μηχανικούς, εκπαιδευμένους στην τοπογραφία και χαρτογραφία και όχι από περιηγητές ή λογίους, σε μεγάλη κλίμακα, ήταν πρωτόγνωρες για την εποχή ως προς τον γεωγραφικό χώρο των Κυκλάδων και την εν γένει χαρτογραφία του ελληνικού χώρου της εποχής», παρατηρεί ο κ. Λιβιεράτος.
Οι χαρτογράφοι κυριολεκτικά ζωγραφίζουν. Οι χάρτες που κατασκεύασαν είναι έργα τέχνης. «Η εικαστική απόδοση φέρνει συνειρμούς πολύ μεταγενέστερων εικαστικών σχολών ζωγραφικής», σχολιάζει ο κ. Λιβιεράτος. «Σχεδιασμένοι με εξαιρετική εικαστική δεινότητα αλλά και μηχανική ακρίβεια» αποτυπώνουν απίστευτες λεπτομέρειες για τα νησιά μας σήμερα.
Οι απεικονίσεις τους καταγράφουν με σαφήνεια την παράκτια βαθυμετρία των νησιών. Οι χαρτογράφοι δίνουν έμφαση στα στενά περάσματα, στους τύπους του βυθού, στους απάνεμους κόλπους και στα αγκυροβόλια για να διευκολύνουν την ασφαλή προσέγγιση των καραβιών, την αποβίβαση των στρατευμάτων και τον ανεφοδιασμό. Προσδιορίζουν αμυντικές ζώνες και υψώματα εποπτείας του νησιωτικού χώρου και τις φυσικές δυνατότητες οχύρωσης. Αποτυπώνουν λεπτομερώς τα χωριά, σκόρπια κτίρια, ανεμόμυλους, το φυσικό ανάγλυφο, τις καλλιέργειες, τους υπαίθριους συλλεκτήρες νερού, τις αλυκές.
Ενδιαφέρουσες και πρωτότυπες είναι οι 25 οριζόντιες όψεις επιλεγμένων ακτών (Κυκλάδες, Νότια Πελοπόννησος, Ζάκυνθος, Σαρδηνία, κόλπος Τύνιδας), σχεδιασμένες όπως φαίνονται από καράβι σε συγκεκριμένη απόσταση από την ακτή. Αποτελούν μια πρόδρομη φωτογράφιση του νησιωτικού Αιγαίου – πολύτιμη πηγή για τον ελλαδικό χώρο στο πέρασμα των αιώνων.
Οι χειρόγραφοι χάρτες του Βασιλιά Ηλιου θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά την ερχόμενη Τετάρτη (25/1) στο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης, στην εκδήλωση για την επέτειο των 90 χρόνων από την ίδρυση της βιβλιοθήκης, με την υπογραφή Συμφωνίας Συνεργασίας Δήμου και ΑΠΘ σε θέματα βιβλιοθηκών, αρχείων και συλλογών. Οι δύο φορείς έχουν στόχο να προωθήσουν την έρευνα και την εκπαίδευση.