Επισκέφθηκα την εικαστική έκθεση «Η υπέρβαση της άβυσσος», η οποία φιλοξενείται έως σήμερα (29/1) από το Ωδείο Αθηνών (οργανισμός ΝΕΟΝ), δύο μέρες αφότου είδα το τελευταίο επεισόδιο του τηλεοπτικού «The OA» στο Netflix. Αν και η σειρά χαρακτηρίστηκε από πολλούς μία από τις σημαντικότερες παραγωγές της χρονιάς και ήδη έκανε αίσθηση και επιτυχία, δεν έχει εύκολο θέμα: Υπάρχει ζωή μετά τον θάνατο, αναρωτιούνται οι δημιουργοί της Zal Batmanglij και Brit Marling. Τι είναι οι άγγελοι και πού βρίσκονται οι ψυχές και τα σώματα όσων αγαπήσαμε αλλά ο θάνατος πήρε μακριά μας; Δίνεται άραγε στους ανθρώπους η δυνατότητα μια δεύτερης ευκαιρίας ή η ζωή είναι ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή, με ορισμένο τέλος;
Κατά μια παράξενη σύμπτωση, «Η υπέρβαση της άβυσσος» πραγματεύεται περίπου το ίδιο θέμα, την πορεία του ανθρώπου από τη σύλληψη μέχρι τον θάνατο χρησιμοποιώντας ως μέσον τη σύγχρονη εικαστική δημιουργία. Αντλώντας την έμπνευσή της από την «Ασκητική» του Νίκου Καζαντζάκη, η έκθεση παρουσιάζει στο κοινό τα έργα 34 σύγχρονων δημιουργών οδηγώντας τους επισκέπτες από το θαύμα και το τραύμα της γέννησης προς το λυκόφως της ζωής διαμέσου πέντε δωματίων.
Εφθασα, λοιπόν, στο πέμπτο δωμάτιο, τον τελευταίο σταθμό κυριολεκτικά και μεταφορικά της διαδρομής, έχοντας φρέσκια στο μυαλό μου την τηλεοπτική Prairie, αλλιώς OA. Η ηρωίδα της σειράς είναι ένα ευαίσθητο, σχεδόν διάφανο πλάσμα που μπορεί να ταξιδεύει από αυτή σε μια άλλη ζωή και διάσταση με ευκολία, σαν άγγελος. Την υποδύεται η συνδημιουργός της σειράς Μπριτ Μάρλινγκ, μια ευφυής, πολυτάλαντη και ταυτόχρονα τολμηρή καλλιτέχνης που επέβαλε στο Χόλιγουντ την ιδιόρρυθμη προσωπικότητά της – ως άριστη απόφοιτος επελέγη από της εταιρεία Γκόλντμαν Σακς για μια επιτυχημένη καριέρα στον χρηματοοικονομικό κλάδο, αλλά αρνήθηκε επειδή ήθελε μια ζωή με ουσία και εν συνεχεία έζησε αρκετούς μήνες ως freegan χωρίς χρήματα, κατοικώντας στο ύπαιθρο και τρώγοντας μόνον από τα σκουπίδια για να διαπιστώσει προσωπικά τι σημαίνει διαβίωση με ελάχιστα.
Παρ’ όλα αυτά, το σενάριο που υπογράφει έχει μπόλικες υπερβολές, τους τυπικούς new age συμβολισμούς που υπεραπλουστεύουν τα πράγματα: ψυχεδελικά περάσματα στην αιωνιότητα με φόντο τον γαλαξία, μια μοίρα – Κλωθώ και μητέρα του σύμπαντος που μοιάζει ανατολίτισσα μάντισσα, πολύ νερό που τρέχει και σηματοδοτεί την επιστροφή στη μήτρα και την αναγέννηση.
Αντιθέτως, αυτό το πέμπτο δωμάτιο της έκθεσης είναι αξιοθαύμαστα λιτό. Μακρόστενο και μισοφωτισμένο διαθέτει μια ανακουφιστική γαλήνη. Μέσα στο μαλακό σκοτάδι αυτού του χώρου, το «Miserere» του Gregorio Allegri, που επί χρόνια ερμηνεύεται στην Καπέλα Σιξτίνα κατά τη διάρκεια της Εβδομάδας των Παθών, ακούγεται υποβλητικό και παρηγορητικό. Στον τοίχο του βάθους προβάλλονται στιγμιότυπα από την άφιξη ταξιδιωτών στο διεθνές αεροδρόμιο του Λονδίνου. Στο βίντεο άντρες και γυναίκες κάθε ηλικίας, εθνικότητας και επαγγέλματος, μόνοι ή ανάμεσα στους αγαπημένους που τους περιμένουν, περνούν την είσοδο και ο φακός, στημένος πάντα στην ίδια θέση, τους ακολουθεί καθώς χάνονται μέσα στην αίθουσα υποδοχής. Υστερα η πόρτα ανοίγει πάλι και κάποιος καινούργιος εμφανίζεται μέχρι που κι αυτός να εξαφανιστεί από τα μάτια μας σε αργή κίνηση σβήνοντας σε ένα κινηματογραφικό dissolving που τον μεταμορφώνει σε σκιά. Μήπως πρόκειται για αφίξεις στη μεταθανάτια ζωή; Η συγκεκριμένη βίντεο εγκατάσταση του εικαστικού Mark Wallinger με τίτλο «Threshold to the Kingdom» (Κατώφλι προς το Βασίλειο, 2000) συνοψίζει με τέχνη και οικονομία σε 11 λεπτά, όσα περίπου 450 λεπτά τηλεοπτικού χρόνου προσπάθησαν να πουν. Η λιτή εναρκτήρια σκηνή στο διεθνές αεροδρόμιο, συνδυασμένη με τον λυρισμό της μουσικής επένδυσης, αποτελεί μια αλληγορία για τον θάνατο. Μόνον που ο καλλιτέχνης της αφηγείται με τα απλούστερα υλικά, έτσι που η καθημερινότητα αποκτάει μεταφυσικό περιεχόμενο.
Οταν οι δημοσιογράφοι ρώτησαν τη Μάρλινγκ εάν χρησιμοποίησε θεολογικά ή φιλοσοφικά βιβλία για να γράψει το σενάριο, απάντησε ότι διάβασε έρευνες σχετικές με τις μεταθανάτιες εξωσωματικές εμπειρίες ανθρώπων που τελικώς επέζησαν και ότι ανέτρεξε στα σχολικά της διαβάσματα, στο μάθημα «Το πρόβλημα του Θεού», κατά ο οποίο οι μαθητές μελετούσαν αποσπάσματα από τη Βίβλο, το Κοράνι, τον ινδουισμό και τον βουδισμό. Διάβασε επίσης αρχαία ελληνική φιλοσοφία και λίγο Ομηρο.
Οταν σε μια ανάλογη συνέντευξη ζήτησαν από τον Γουόλιντζερ να μιλήσει για το συγκεκριμένο έργο, εκείνος είπε ότι, πριν το φτιάξει, υπέφερε από φοβία για τα αεροπλάνα και σπάνια ταξίδευε. Στην πορεία της δημιουργίας του κατάλαβε ότι στην πραγματικότητα δεν φοβόταν τα αεροπλάνα, αλλά τα αεροδρόμια με την υπερβολική αυστηρότητά τους και τους έλεγχους ασφαλείας που επιβάλλουν στους ταξιδιώτες. «Η ανακούφιση που αισθάνεται κανείς όταν τελικά επιστρέψει στο σπίτι του, στον επιθυμητό προορισμό του, μοιάζει με την άφεση αμαρτιών μετά την εξομολόγηση», κατέληξε. Είναι αλήθεια πως για τον φόβο μιλάει καλύτερα όποιος τον γνωρίζει από πρώτο χέρι. Και σίγουρα μιλάει πιο θεραπευτικά για τον ίδιο και τους άλλους φοβισμένους γύρω του. Προφανώς, η νέα και ατρόμητη Μπριτ Μάρλινγκ θα μπορούσε να περιμένει λίγο ακόμη προτού καταπιαστεί με τον θάνατο.