ΛΟΥΚΑΣ ΤΣΟΥΚΑΛΗΣ
Υπεράσπιση της Ευρώπης: Μπορεί να σωθεί το ευρωπαϊκό εγχείρημα και με ποια μορφή;
εκδ. Παπαδόπουλος, 2016, σελ. 335
Η Ευρώπη τραυματίστηκε σοβαρά από τη χρηματοοικονομική κρίση του 2007-08, που εξελίχθηκε σε κρίση χρέους και μετά σε ύφεση (για τις χώρες της περιφέρειας) ή στασιμότητα (για τις χώρες του κέντρου). Οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν για να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα δεν ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικές. Οι επιπτώσεις δεν ήταν μόνον οικονομικές αλλά και πολιτικές. Οι ανισότητες που δημιουργήθηκαν εξέθρεψαν έναν πρωτόγνωρο (μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) λαϊκισμό και ενίσχυσαν τα άκρα. Εχει λοιπόν αποτύχει το ευρωπαϊκό εγχείρημα; Υπάρχει διέξοδος; Μπορεί κανείς να αρθρώσει σοβαρά επιχειρήματα υπέρ της Ευρώπης;
Αυτό ακριβώς κάνει ο Λουκάς Τσούκαλης με μια αριστοτεχνική ανάλυση που εξελίσσεται σε επτά κεφάλαια, προσφέροντάς μας ένα εξαιρετικό, ειλικρινές βιβλίο για να καταλάβουμε το παρόν και να σχεδιάσουμε το μέλλον. Αρχίζοντας από μια ιστορική αναδρομή των πρώτων επιτυχιών του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, προσπαθεί να διακρίνει τους παράγοντες που άρχισαν να το υπονομεύουν. Η γρήγορη επέκταση της Ενωσης (κυρίως προς τα ανατολικά) δεν είχε την κατάλληλη θεσμική προετοιμασία. Η επέλαση της παγκοσμιοποίησης και η ελλιπής διαχείριση των επιπτώσεών της διεύρυναν τις ανισότητες μεταξύ των χωρών αλλά και μέσα σε αυτές.
Η δημιουργία του ευρώ, προϊόντος μιας συμφωνίας των ελίτ αλλά χωρίς βαθύτερη κατανόηση από τους πολίτες, περιείχε την αντίφαση ενός νομίσματος χωρίς κράτος. Ετσι, όταν η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση πέρασε από την Αμερική στην Ευρώπη, σάρωσε τις πιο αδύναμες και εκτεθειμένες χώρες και ανέδειξε τα προβλήματα σχεδιασμού που υπήρχαν εξαρχής. Και πάνω σε όλα αυτά προστέθηκε και η προσφυγική κρίση.
Οι αντιδράσεις υπήρξαν αργές και ανεπαρκείς. Κυρίως κινήσεις τακτικής που βασίζονταν στον φόβο ενός «διαζυγίου» και στην τιμωρία των «αμαρτωλών». Η διαίρεση των χωρών της Ευρωζώνης σε πιστώτριες και οφειλέτριες και η υπογραφή προγραμμάτων διάσωσης (με μόνη εναλλακτική ίσως τη χρεωκοπία) δημιούργησαν επιπλέον πιέσεις στους θεσμούς και στη δημοκρατική νομιμότητα. Στη συνέχεια, η εφαρμογή των προγραμμάτων με την επιβολή δημοσιονομικής περιστολής και εσωτερικής υποτίμησης οδήγησε σε ανεργία, ύφεση και μετανάστευση των πιο εκπαιδευμένων και διεθνώς ανταγωνιστικών εργαζομένων εκτός της περιφέρειας. Αυτό επιβάρυνε ακόμη περισσότερο την ύφεση και τον κατακερματισμό. Η ευρω-ευφορία αντικαταστάθηκε από ευρω-απαισιοδοξία ακόμη και σε χώρες του πυρήνα.
Το κεφάλαιο που βρήκα πιο προκλητικό λόγω της ευθύτητας των ερωτημάτων και των απαντήσεων είναι το τέταρτο, που αφορά τις δυσκολίες μιας νομισματικής ένωσης όπου υπάρχει ένα υπερεθνικό νόμισμα (επομένως δεν υπάρχει δανειστής ύστατης προσφυγής) αλλά οι τράπεζες παραμένουν εθνική ευθύνη. Ισως γιατί πέρασα τα χειρότερα χρόνια της κρίσης (την περίοδο 2009-13 η Ελλάδα έχασε το ένα τέταρτο του ΑΕΠ της) στην κεντρική τράπεζα και έχω έντονα χαραγμένη στη μνήμη μου την απελπισία του σταδιακού αποκλεισμού της χώρας από τις αγορές και την ταυτόχρονη απώλεια του ενός τρίτου των καταθέσεων. Ηταν φανερό ότι οι αρχιτέκτονες της νομισματικής ένωσης δεν είχαν προβλέψει την περίπτωση τέτοιας κρίσης ούτε τα αντίστοιχα εργαλεία αντιμετώπισής της. Η σταδιακή δημιουργία της τραπεζικής ένωσης αλλά και ο δυναμικός ρόλος της ΕΚΤ, ειδικά από την περίοδο Ντράγκι, κάλυψαν μεγάλο μέρος από αυτό το κενό πολιτικής στη συνέχεια.
Σίγουρα, όμως, το βαθύτερο και πιο δημιουργικό κεφάλαιο είναι το τελευταίο. Η Ευρώπη είδε το Brexit, τον πολιτικό κατακερματισμό, την οικονομική ύφεση, την προκλητική ανεργία, τη γεωπολιτική αστάθεια στη γειτονιά της και πιο πρόσφατα την προσφυγική κρίση.
Επιβίωσε, αλλά η κατάσταση ως έχει δεν είναι μακροχρόνια διατηρήσιμη, λέει ο Τσούκαλης, και συζητάει τις επιλογές που υπάρχουν.
Παραμένοντας προσηλωμένος στην επιτυχία του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, ο Τσούκαλης προτείνει ένα νέο σύμφωνο ή έναν νέο ιστορικό συμβιβασμό για βαθύτερη θεσμική και πολιτική ολοκλήρωση. Προτείνει ένα ισχυρότερο κέντρο (με μεγαλύτερο προϋπολογισμό, κοινή πολιτική ανεργίας, κοινό φόρο στις χρηματοπιστωτικές συναλλαγές κ.ά.) σε συνδυασμό με ένα διαφοροποιημένο μοντέλο περιφερειακής ολοκλήρωσης. Η Ευρώπη αποτελεί ένα επαναστατικό πολιτικό πείραμα κοινής διαχείρισης της αλληλεξάρτησης και της κυριαρχίας και μπορεί να προσφέρει στους πολίτες της καλύτερες μέρες. Και, παρόλο που δεν είναι ιδιαίτερα αισιόδοξος, πιστεύει ότι το παιχνίδι δεν έχει χαθεί ακόμη.
* Η κ. Ελένη Λουρή είναι καθηγήτρια του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην υποδιοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος.