Στη μνήμη του ιστορικού Ηλιου Γιαννακάκη.
«Και από πού βγαίνει το Ηλιος;», τον ρώτησα σε έναν από τους πρώτους μας κοινούς περιπάτους. «Από τον πλανήτη Ηλιο· γονείς κομμουνιστές και άθεοι, βλέπεις», μου απάντησε διασκεδάζοντας με την έκπληξή μου και συνέχισε: «Ο πατέρας μου ήταν γιατρός και ιδρυτικό μέλος του Κ.Κ. Αιγύπτου και η μάνα μου Ρωσίδα της οικογένειας Πλεχάνοφ, την οποία ο πατέρας μου ερωτεύθηκε αλλά κινδύνεψε να χάσει γιατί οι Αγγλοι σκόπευαν να την απελάσουν από την Αίγυπτο. Την εισήγαγε άρον άρον στην κλινική και τη χειρούργησε για δήθεν σκωληκοειδίτιδα· μόλις βγήκε από το χειρουργείο φώναξε έναν παπά και την παντρεύτηκε· έτσι της έβγαλε χαρτιά και την κράτησε στο Κάιρο». «Και στην Τσεχοσλοβακία πώς βρέθηκες;» συνέχισα τις ερωτήσεις: «Το 1948, ο πατέρας μου και ο θείος μου με πήγαν μια μεγάλη βόλτα και καθώς διασχίζαμε τους μαχαλάδες του Καΐρου μου είπαν πως όφειλα να προσφέρω στην “Υπόθεση”, το Κόμμα αγωνίζεται και έπρεπε να πάω κι εγώ να πολεμήσω για να μην περάσουν οι μοναρχοφασίστες στον Γράμμο».
Κάπως έτσι, ξεκίνησε η μεγάλη περιπέτεια του Ηλιου Γιαννακάκη με τον κομμουνισμό. Ηθελε πολλά κότσια και μπόλικη δόση πίστης, τρέλας και αφέλειας για να ριχτεί κανείς σε μια τέτοια περιπέτεια. Από το Κάιρο στο Μπάρι της Ιταλίας και μετά στη Μασσαλία και ύστερα στο Παρίσι. Και τελικά αεροπορικώς το 1949 στην Πράγα, σε μια σκοτεινή καφκική Πράγα, όπως έλεγε ο ίδιος, όχι την πολύχρωμη τουριστική που είναι σήμερα. Από εκεί θα είχε προορισμό την Ελλάδα και τον ΔΣΕ αλλά ευτυχώς γι’ αυτόν, εν τω μεταξύ, ο εμφύλιος τελείωσε:
«Οταν έφτασα στην Τσεχοσλοβακία, το κόμμα μού είπε να περιμένω να με ειδοποιήσουν για να φύγω με την αποστολή για Ελλάδα. Εγώ ακόμη περιμένω να με φωνάξουν». Αυτό το τελευταίο το είχα ακούσει αρκετές φορές να το λέει, σαν να διασκέδαζε να υπενθυμίζει πως οι σύντροφοι δεν είχαν καν το κουράγιο να ομολογήσουν την ήττα τους.
Ετσι από τύχη ή ατυχία βρέθηκε στην άγνωστή του Τσεχοσλοβακία, στο Ολομουτς της Μοραβίας, όπου τον μετέφεραν εκεί μαζί με πολλούς άλλους Ελληνες πολιτικούς πρόσφυγες. Ανέλαβε υπεύθυνος παιδικού σταθμού με Ελληνόπουλα του «παιδομαζώματος», όμως αργότερα έπεσε σε δυσμένεια από το κόμμα και στάλθηκε σε ορυχείο για να αποκτήσει ταξική συνείδηση προφανώς. Σάρκαζε την περίοδο εκείνη: «Χάρη στον κομμουνισμό έμαθα τρία βασικά πράγματα, πρώτον, πως το πιο σημαντικό στη ζωή είναι να έχεις ένα στεγνό και ζεστό μέρος να κοιμάσαι. Δεύτερον, να παριστάνεις πως δουλεύεις ενώ δεν δουλεύεις και τέλος να έχεις πραγματικούς φίλους. Γιατί στον κομμουνισμό ήταν εύκολο να καρφώσεις τον διπλανό σου για να επιβιώσεις. Αυτός που δεν κάρφωνε διακινδύνευε, αυτός ήταν φίλος».
Επανήλθε στην «κανονική ζωή» με την αποσταλινοποίηση, σπούδασε και στη συνέχεια δίδαξε Ιστορία στο πανεπιστήμιο. Στη δεκαετία του ’60 πήρε ενεργό μέρος στο κίνημα των διανοουμένων της Τσεχοσλοβακίας για «ένα σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο», που κορυφώθηκε με την Ανοιξη της Πράγας. Με την εισβολή των Σοβιετικών το 1968 έφυγε και βρήκε καταφύγιο στη Γαλλία.
Τον γνώρισα στο Παρίσι, λίγο μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Επικρατούσε ένας χαρμόσυνος διανοητικός αναβρασμός και αισιοδοξία. Ημουν φοιτητής ενώ αυτός δίδασκε στο Πανεπιστήμιο της Λιλ, Ιστορία του κομμουνισμού. Μου τον σύστησαν οι καθηγητές μου, η Annie Kriegel και ο Stéphane Courtois – ναι, ο συγγραφέας της Μαύρης Βίβλου του Κομμουνισμού. Ο Ηλιος έφερνε μαζί του μια παράξενη αύρα του Ελληνα πολιτικού πρόσφυγα και του Τσέχου αντιφρονούντος ταυτοχρόνως.
Γεννημένος το 1931, ήταν ο άνθρωπος με τις τέσσερις πατρίδες όπως του άρεσε να θεωρεί την Αίγυπτο όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε, την Τσεχοσλοβακία όπου γεννήθηκαν τα παιδιά του, τη Γαλλία που του έδωσε μια νέα ζωή και την Ελλάδα που κουβαλούσε στην ψυχή του. Την τελευταία την ήξερε λιγότερο από όλες τις άλλες πατρίδες του. Στρατεύθηκε, όπως πολλοί της γενιάς του στην υπόθεση του σταλινικού κομμουνισμού και στη συνέχεια στη σισύφεια προσπάθεια «εξανθρωπισμού» αυτού του συστήματος. Οι προσδοκίες του διαψεύστηκαν. Ηττημένος αλλά ώριμος διανοητικά και γεμάτος εμπειρίες, στράφηκε με πάθος στην υπεράσπιση της φιλελεύθερης δημοκρατίας ενάντια στον ολοκληρωτισμό. Μπορούσε να μιλάει με τις ώρες για την ωμή εξουσία, τον κυνισμό, τον φόβο και την υποκρισία στα κομμουνιστικά καθεστώτα.
Ο Ηλιος έφυγε από τη ζωή πριν από λίγες μέρες και μαζί του κλείνει σιγά σιγά ένας κύκλος. Δεν νοσταλγούσε το παρελθόν, πώς θα μπορούσε άλλωστε. Ομως τον θυμάμαι να λέει πως «ήταν μια εποχή που οι κομμουνιστές ήταν κομμουνιστές και οι φασίστες, φασίστες.
Σήμερα, αυτοί που παριστάνουν τους επαναστάτες νοιάζονται βασικά για το τι ποικιλία κρασιού και πόσα είδη τυριών θα βάλουν το βράδυ στο τραπέζι τους».
*Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα.