Η «ορμή του θανάτου» και ακραίοι πολιτικοί

Η «ορμή του θανάτου» και ακραίοι πολιτικοί

3' 33" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Ε​​ίναι άραγε τυχαίο ότι πολιτικοί με ακραίες θέσεις βρίσκονται σε άνοδο σε όλο τον κόσμο; Πώς γίνεται και τόσοι πολίτες, με πρόσβαση σε άπειρες πληροφορίες και απόψεις, επιλέγουν την οπισθοδρόμηση, την άρνηση, το ψέμα, την επιθετικότητα στην έκφραση και στις πολιτικές προτιμήσεις τους; Γιατί τόσοι έλκονται από την ακραία θέση πολιτικών όταν γνωρίζουν ότι η ρήξη μπορεί να θέσει και αυτούς σε κίνδυνο; Γιατί παραμερίζουν το ένστικτο της αυτοπροστασίας; Τη συμπεριφορά αυτή τη βλέπουμε στην Ελλάδα – όπου είμαστε αθεράπευτα επιρρεπείς στο ψέμα και τις μεγαλοπρεπείς φαντασιώσεις. Το βλέπουμε στη Βρετανία, όπου οι έως προσφάτως γνωστοί για την ψυχραιμία τους κάτοικοι βρίσκονται σε μεγάλη ταραχή, διχασμένοι και επιθετικοί. Το βλέπουμε, για διαφορετικούς λόγους, σε πολλές χώρες (όπως η Ρωσία και η Τουρκία) όπου ο λαός υποκύπτει στις επιταγές «ισχυρών ανδρών». Στην πιο δραματική περίπτωση όλων, όμως, το βλέπουμε στην εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ.

Είναι κοινός τόπος η δύναμη και η γοητεία του λαϊκισμού ως πολιτικής θέσης και πρακτικής. Εχουμε δει, στην Ελλάδα, πώς οι εύκολες υποσχέσεις και η ανηλεής καταδίωξη κάθε αντίθετης άποψης μπορούν να δηλητηριάσουν την πολιτική και την κοινωνία σε βαθμό που το μόνο που παράγεται είναι περισσότερος, χειρότερος λαϊκισμός. Το έχουμε δει σε πολλές χώρες, σε όλες τις εποχές. Ο λαϊκισμός, όμως, είναι εργαλείο πολιτικής που πάντα υπήρχε. Γιατί να βρίσκεται σε τέτοια έξαρση σήμερα, σε όλο τον κόσμο; Επειδή ο λαϊκισμός είναι απλώς μια τακτική, δεν είναι η ουσία. Ο λαϊκισμός είναι η καρότσα και οι τροχοί του οχήματος, η κινητήριος δύναμη είναι άλλη. Μπορεί να είναι η αναζήτηση για ενότητα σε στιγμές που το έθνος κινδυνεύει (όπως η Ελλάδα το ’40), μπορεί να είναι η επιδίωξη του διχασμού, η θέληση μιας πλευράς να επιβληθεί στην άλλη (όπως στους τόσους πολέμους, εμφυλίους και μη). Αλλά υπάρχει κάτι ακόμη βαθύτερο, που σε κάποιες στιγμές ωθεί ανθρώπους να στηρίξουν δημαγωγούς που διχάζουν, που απειλούν, που απευθύνονται στα πιο πρωτόγονα ένστικτα των ατόμων.

Οταν μιλάμε για ένστικτα, ο μεγάλος ερευνητής της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ο Ζίγκμουντ Φρόιντ, είναι πάντα χρήσιμος. Και σήμερα η θεωρία του για την ύπαρξη «ορμής θανάτου» –ενός ενστίκτου που επιδιώκει την καταστροφή του ίδιου του εαυτού μας– ίσως μας βοηθήσει να κατανοήσουμε λίγο περισσότερο τα ακατανόητα γύρω μας. Οταν το 1920 ο Φρόιντ δημοσίευσε τη θεωρία του περί της «ορμής του θανάτου», ως αντίστοιχο και αντίθετο του ενστίκτου της ζωής, προκάλεσε ερωτήματα και αμηχανία μεταξύ των μαθητών και οπαδών του. Ηταν δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς θα μπορούσαν άνθρωποι να επιζητούν οι ίδιοι την καταστροφή τους, να ερωτοτροπούν με τον θάνατό τους. Η θεωρία καταγράφηκε, αλλά λίγοι επέλεξαν να ασχοληθούν με αυτήν.

Η παράξενη εποχή μας –γεμάτη εντάσεις την ώρα που το διεθνές σύστημα διακυβέρνησης καταρρέει– ίσως μας επιτρέψει να κατανοήσουμε καλύτερα τι είχε κατά νου ο Φρόιντ και γιατί επέμενε σε αυτή τη θεωρία έως το τέλος της ζωής του. Ο Φρόιντ είχε επηρεαστεί από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ώστε να μετατρέψει την αρχική θεωρία (ότι οι δύο κινητήριες δυνάμεις του ατόμου ήταν το «σεξουαλικό ένστικτο» και το «ένστικτο της αυτοπροστασίας») σε νέα θεωρία όπου αυτά τα δύο ένστικτα ενώνονταν σε ένα «ένστικτο ζωής», ενώ από την άλλη στεκόταν το ένστικτο (ή ορμή) του θανάτου. Η πρώτη θεωρία υποστήριζε ότι το άτομο επιδίωκε την ηδονή, για να πετύχει την αναπαραγωγή, αλλά την ίδια ώρα αναζητούσε ασφάλεια και χώρο να αναπτυχθεί, να επιβιώσει. Στη δεύτερη, η ορμή του θανάτου –μια «δαιμονική δύναμη»– επιδίωκε τη σύγκρουση και, κατά βάθος, τον θάνατο του ίδιου του οργανισμού.

Το μυστήριο πάντα ήταν: πώς μπορεί κανείς να αφοπλίζει το ένστικτο αυτοπροστασίας και να παραδοθεί στην επιθετικότητα; Στην εποχή μας, που ο κόσμος γίνεται υπερβολικά πολύπλοκος, δυσνόητος και δύσκολος, όταν άνθρωποι νιώθουν οργή και ανασφάλεια τους έλκει το απλοϊκό μήνυμα του λαϊκιστή ηγέτη, αλλά ακόμη περισσότερο τους γοητεύει η επιθετικότητά του – της γλώσσας, των επιχειρημάτων, των κινήσεών του. Ετσι συντελείται το παράδοξο: για να ξεπεράσουν τον φόβο, υποκύπτουν στον πιο επικίνδυνο μεταξύ τους· θέλοντας να επιβληθούν σε άλλους, γίνονται υποχείρια κάποιου που τους υπόσχεται ότι θα απολαμβάνουν τη δύναμη που όλοι μαζί τού παραχωρούν. Η ψευδαίσθηση της υπεροχής εναντίον «κατώτερων» ομάδων ή λαών, η κατασκευή εχθρών, οι υποσχέσεις για επιστροφή σε χαμένους παραδείσους, δεν είναι μόνο τεχνικές του λαϊκισμού αλλά εκδήλωση αυξημένης επιθετικότητας και ταυτόχρονα αφοπλισμός του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης. Στην «ορμή του θανάτου», η παντοδυναμία είναι ψευδαίσθηση· οι συνέπειες της σύγκρουσης είναι πραγματικότητα.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή