Πώς μπορεί να επιτευχθεί η αλλαγή οικονομικού υποδείγματος απέναντι σε μια εχθρική πολιτική τάξη και μια απρόθυμη κοινωνία; Η εμπειρία της Μάργκαρετ Θάτσερ είναι διδακτική.
Η Θάτσερ εξελέγη αρχηγός του Συντηρητικού Κόμματος τον Φεβρουάριο του 1975. Η νίκη της ήταν μια έκπληξη – ήταν νέα, μόλις 49 ετών, γυναίκα, και με περιορισμένη υπουργική εμπειρία. Ο αντίπαλός της, αρχηγός του κόμματος και πρώην πρωθυπουργός Τεντ Χιθ, εξέφραζε την πλειοψηφική γραμμή στο κόμμα, που συνέπλεε με τους Εργατικούς σε βασικά σημεία της μεταπολεμικής «συναίνεσης».
Ο «μπατσκελισμός», όπως ονομαζόταν το κοινό αυτό πλαίσιο πολιτικής (από τα ονόματα των δύο υπουργών Οικονομικών των Τόρις και των Εργατικών κατά τη δεκαετία του ’50, του Ραμπ Μπάτλερ και του Χιου Γκέιτσκελ), χαρακτηριζόταν από την κρατικοποίηση μεγάλων μερών της οικονομίας, ισχυρά συνδικάτα, ένα ασφυκτικό ρυθμιστικό πλαίσιο για τις επιχειρήσεις, υψηλή φορολογία και ένα εκτεταμένο κράτος πρόνοιας.
Η Θάτσερ ανήκε στην οικονομικά φιλελεύθερη μειοψηφία των Συντηρητικών. Εμπνευσμένη από τα γραπτά του Μίλτον Φρίντμαν και του Φρίντριχ Χάγεκ, ήθελε να περιορίσει δραστικά την επιρροή του κράτους στην οικονομία και επέμενε ότι το κόμμα της πρέπει να σταματήσει να απολογείται για τις πεποιθήσεις του. Την εποχή που ανέλαβε την ηγεσία των Συντηρητικών, το οικονομικό μοντέλο του μπατσκελισμού βρισκόταν σε αποδρομή. Η στερλίνα βρισκόταν υπό διαρκή πίεση, η παραγωγικότητα της οικονομίας ήταν σε τέλμα και τα πανίσχυρα συνδικάτα (ιδιαίτερα αυτό των ανθρακωρύχων) διατηρούσαν ουσιαστικά δικαίωμα βέτο επί της οικονομικής πολιτικής. Την τριετία 1976-78, η καθαρή μετανάστευση από τη Βρετανία έφθασε τα 70.000 άτομα. Το κατεστημένο της εποχής, ωστόσο, παρέμενε προσκολλημένο στη λογική του κεϊνσιανικού κρατισμού.
Η παραίτηση του Χάρολντ Γουίλσον από την πρωθυπουργία τον Μάρτιο του 1976 και η απώλεια της πλειοψηφίας των Εργατικών στη Βουλή των Κοινοτήτων λίγες εβδομάδες αργότερα δεν διευκόλυναν τη θέση της Θάτσερ. Οι Φιλελεύθεροι και άλλα μικρά κόμματα φρόντισαν ώστε οι Εργατικοί να παραμείνουν στην εξουσία. Η αρχηγός των Τόρις, συνεπώς, που είχε αντιδράσει στην παραίτηση του Γουίλσον ζητώντας πρόωρες εκλογές, «βρέθηκε στη δύσκολη θέση να πρέπει να διατηρεί τα στρατεύματά της σε μόνιμη ετοιμότητα για έναν πόλεμο που θα μπορούσε να απέχει έως και τρία χρόνια», όπως σημειώνει ο βιογράφος της Τσαρλς Μουρ («Margaret Thatcher: The Authorized Biography, Volume One», σελ. 336).
Η προσφυγή της Βρετανίας στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο τον Σεπτέμβριο του 1976 περιέπλεξε ακόμη περισσότερο την πολιτική κατάσταση. Η κυβέρνηση Κάλαχαν υποχρεώθηκε –παρά τη σθεναρή κριτική από την αριστερή πτέρυγα των Εργατικών– σε βαθιές περικοπές στις δημόσιες δαπάνες.
Σε αμηχανία, η Θάτσερ στο συνέδριο των Συντηρητικών εκείνο τον Οκτώβριο ισχυρίστηκε ότι η επιρροή της Αριστεράς σήμαινε ότι η πιθανότητα να αλλάξει πραγματικά πορεία η κυβέρνηση ήταν «μηδενική». Παράλληλα, όμως, διαβεβαίωνε ότι δεν επιθυμεί σύγκρουση με τα συνδικάτα, οδηγώντας τους Times να γράψουν ότι «κινήθηκε με χαρακτηριστικά προσεκτικές κινήσεις προς τον μεσαίο χώρο» (βλ. βιογραφία του Μουρ, σελ. 338).
Η πιο υπεύθυνη στάση των Εργατικών στην οικονομική πολιτική δημιούργησε πιέσεις προς τη Θάτσερ για μια πιο συναινετική στάση. Ορισμένοι βαρώνοι των Τόρις τάσσονταν υπέρ της αλλαγής του ακραία πλειοψηφικού εκλογικού συστήματος της Βρετανίας στην κατεύθυνση της απλής αναλογικής (εκείνη διαφωνούσε κάθετα). Σημαντικές φυσιογνωμίες, μεταξύ των οποίων και ο Συντηρητικός πρώην πρωθυπουργός Χάρολντ Μακμίλαν, μιλούσαν για την ανάγκη σχηματισμού κυβέρνησης εθνικής ενότητας.
Ο μύθος
Αλλεργική στην ιδέα της συναίνεσης, η Θάτσερ αντιστάθηκε. Στους μήνες πριν από τις εκλογές του 1979 βασίστηκε περισσότερο στα αδιέξοδα των Εργατικών επί του «χειμώνα της δυσαρέσκειας» παρά στο δικό της πρόγραμμα, που δεν έκανε καν αναφορά σε ιδιωτικοποιήσεις. «Εχει αναδυθεί ο μύθος ότι η Θάτσερ ήλθε στην εξουσία με ένα πλήρως διαμορφωμένο σχέδιο για τη δημιουργία μιας νεοφιλελεύθερης οικονομίας, το οποίο υιοθέτησε ενθουσιωδώς το εκλογικό σώμα το 1979. Τίποτα από αυτά δεν ισχύει», δηλώνει στην «Κ» ο Πίτερ Κέλνερ, μέχρι πρότινος πρόεδρος της εταιρείας δημοσκοπήσεων YouGov.
Η αρχηγός των Τόρις επέμεινε όμως στα πιστεύω της, περιστοιχίστηκε από ταλαντούχους οικονομολόγους που τα μετέτρεψαν σε συγκεκριμένες πολιτικές και διανοούμενους που τα έθεσαν στο ευρύτερο φιλοσοφικό τους πλαίσιο. Το κυριότερο όλων: τα έκανε πράξη, αρνούμενη να ανακρούσει πρύμναν στις δύσκολες ημέρες της ύφεσης του 1980-81 και προχωρώντας πιο ριζοσπαστικά αφού εδραίωσε την πολιτική της ηγεμονία με τη δεύτερη εκλογική της νίκη το 1983.
Το αποτέλεσμα είναι γνωστό: Μετά την αποχώρησή της από την πολιτική σκηνή, το πολιτικό τοπίο στη Βρετανία είχε μεταμορφωθεί. Ο Τόνι Μπλερ οδήγησε τους Εργατικούς στην πρώτη τους εκλογική νίκη ύστερα από 23 χρόνια καταργώντας τη δέσμευση του κόμματος στις κρατικοποιήσεις και αποδεχόμενος την πρωτοκαθεδρία του ιδιωτικού τομέα. Η ηγεμονία της Αριστεράς στη Βρετανία ήταν παρελθόν.