Ενα ασπρόμαυρο πορτρέτο του Ελτον Τζον μας υποδέχεται. Ο Βρετανός σταρ φοράει τα γνωστά χοντρά κοκάλινα γυαλιά του, το μάγουλό του είναι ακουμπισμένο πάνω στην αριστερή παλάμη του, το ένα του μάτι κλειστό από την πίεση του χεριού, το δέρμα εκείνης της πλευράς του προσώπου του ζαρωμένο. «Είμαι σαν ένας… παράφρων Αλαν Μπένετ», όπως λέει ο ίδιος. Ετσι είχε ποζάρει το 1977 στον φακό του θρυλικού Αμερικανού φωτογράφου Ιρβιν Πεν. Και τι γυρεύει το δικό του πορτρέτο στην έκθεση «The Radical Eye» της Tate Modern; Μα, ο 69χρονος τραγουδοποιός είναι, ουσιαστικά, ο οικοδεσπότης. Από τη δική του συλλογή προέρχονται οι φωτογραφίες που μέχρι την άνοιξη παρουσιάζονται στη λονδρέζικη γκαλερί.
«Καθεμιά από αυτές τις εικόνες με εμπνέουν καθημερινά. Αλλωστε, είναι κρεμασμένες στους τοίχους του σπιτιού μου. Είναι πολύτιμες για μένα. Θέλω όποιος τις βλέπει να σκέφτεται: “Ποτέ μου δεν έχω δει κάτι τέτοιο. Δεν ήξερα καν ότι υπήρχε μια τέτοια συλλογή”», γράφει στο κείμενο που αντίκρισα γραμμένο στον προθάλαμο της έκθεσης, ένα παγωμένο μεσημέρι στα τέλη του Δεκέμβρη. Πράγματι, όποιος μαθαίνει για την ύπαρξη αυτής της συλλογής δεν μπορεί παρά να εκπλαγεί: αριθμεί περίπου 8.000 ασπρόμαυρες φωτογραφίες, που αφηγούνται την ιστορία της φωτογραφικής τέχνης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’50 – πριν από την επικράτηση του χρώματος και, φυσικά, την επέλαση της ψηφιακής τεχνολογίας. Αφετηρία αποτελεί ο «Κολυμβητής κάτω από το νερό» του Αντρέ Κερτέζ (1917) και η αφήγηση συνεχίζεται με άλλες 190 εικόνες με τις πιο «βαριές» υπογραφές.
Ολες οι τάσεις και τα στυλ
Η σταρ του βωβού κινηματογράφου Γκλόρια Σουάνσον φωτογραφημένη από τον πρωτοπόρο Εντουαρντ Στάιχεν, τον οποίο οι σύγχρονοί του κατηγορούσαν ως «εμπορικό». Οι Νόελ Κάουαρντ, Ντιουκ Ελινγκτον, Τζο Λιούις και Σαλβαδόρ Νταλί από τον Ιρβιν Πεν, που είχε πει ότι «ακόμη και το να φωτογραφίζεις ένα κέικ μπορεί να είναι τέχνη». Δύο ημίγυμνοι άντρες σε ένα παρισινό προπολεμικό γκέι κλαμπ ποζάρουν στον φακό του Μπρασάι. Η Ντοροθέα Λανγκ φωτογραφίζει τα άστεγα παιδιά των αμερικανικών μεγαλουπόλεων στα χρόνια της Μεγάλης Υφεσης («δεν… μαγειρεύω τις φωτογραφίες ούτε τις τακτοποιώ», έλεγε) και ο πατριάρχης της φωτογραφικής δημοσιογραφίας Ρόμπερτ Κάπα το μεταπολεμικό Παρίσι του 1949. Και τα διάσημα ονόματα δεν σταματούν εδώ: Νταϊάν Αρμπους, Εντουαρντ Γουέστον, Τζορτζ Πλατ Λάινς, Σίντι Σέρμαν, Ιμοτζεν Κάνινγχαμ. Μαζί τους, εναλλάσσονται οι τάσεις, οι φιλοσοφίες, τα στυλ, οι φόρμες: μπαουχάους και πειραματικές σουρεαλιστικές προσεγγίσεις, φωτογραφίες-ντοκουμέντα, στούντιο πορτρέτα και εικόνες δρόμου. Δεν χρειάζεται να είσαι aficionado της φωτογραφίας για να καταλάβεις πόσο σημαντική είναι αυτή η έκθεση.
Το πάθος του σερ Ελτον Τζον για τη φωτογραφία γεννήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’80, όταν αποφάσισε να δώσει αγώνα για να απεξαρτηθεί από το αλκοόλ. «Εκτοτε, επέλεξα έναν πιο υγιή… εθισμό, αισθητικής φύσεως. Και, πράγματι, εθίστηκα: αγόραζα 4-5 φωτογραφίες κάθε εβδομάδα», όπως έχει πει. Τα τελευταία 25 χρόνια, μαζί με τον σύζυγό του Ντέιβιντ Φέρνις έχουν διαθέσει απίστευτα ποσά για να εμπλουτίσουν τη συλλογή τους. Ολες οι φωτογραφίες είναι σε πρωτότυπες εκτυπώσεις, που έχουν γίνει μέσα σε πέντε, το πολύ δέκα, χρόνια από τη λήψη τους. Το 1993 αγόρασαν σε δημοπρασία τα «Δάκρυα» του Μαν Ρέι, του μεγάλου σουρεαλιστή που ανέδειξε με τον φακό του μια άγνωστη μέχρι τότε θεματολογία, έναντι 123.000 στερλινών, το μεγαλύτερο ποσό που είχε δοθεί μέχρι τότε για φωτογραφία – αυτή κοσμεί την αφίσα της έκθεσης.
«Οταν με τον Μπέρνι (σ.σ. Τον στιχουργό των μεγαλύτερων επιτυχιών του και επί μία δεκαετία σύντροφό του Μπέρνι Τόπινς) μέναμε σε ένα διαμέρισμα μια σταλιά και ήμασταν άφραγκοι, είχαμε σε αφίσα τα “Δάκρυα”. Πού να φανταστώ ότι κάποτε θα αξιωνόμουν να αποκτήσω το πρωτότυπο;» δήλωσε σε πρόσφατη συνέντευξή του.
«Συλλέγω φωτογραφίες για την ομορφιά…»
Tο πιο αγαπημένο κομμάτι της συλλογής του ζευγαριού είναι άλλο –αν και επίσης του Μαν Ρέι– και βρίσκεται στον τοίχο πάνω από το κρεβάτι τους: η αργυροτυπία «Μαύρη και λευκή» του 1926, με πρωταγωνίστρια την τότε μούσα του πολυσχιδούς και πολύτροπου Αμερικανού καλλιτέχνη, διάσημη χορεύτρια του καμπαρέ Κικί ντε Μονπαρνάς. Η αξία της συλλογής είναι δύσκολο να υπολογιστεί. Αλλά για τον ίδιο τον Ελτον Τζον αυτό δεν φαίνεται να έχει σημασία. «Συλλέγω φωτογραφίες για την ομορφιά, όχι για τα χρήματα. Οσο η συλλογή μου μεγάλωνε και άρχισα να μελετώ για όλους αυτούς τους σπουδαίους φωτογράφους, συνειδητοποιούσα ότι καθόλου δεν υπολείπονται οι εικόνες τους από τους πίνακες των πιο διάσημων ζωγράφων – είναι σπουδαία τέχνη και τα δύο είδη», τονίζει. Πού βρίσκονται όλες αυτές οι φωτογραφίες; Ο Ελτον Τζον διαθέτει έξι σπίτια. Αλλά η συλλογή αυτή κυρίως φιλοξενείται στο πολυτελές ρετιρέ του (1.600 τ.μ.) στην Ατλάντα των ΗΠΑ, καλύπτοντας κάθε επιφάνεια τοίχου, από το πάτωμα μέχρι το ταβάνι. Και τι λένε αυτές οι εικόνες για τον ιδιοκτήτη τους; «Οτι δεν διαθέτει μόνο χρήματα αλλά και γούστο!», είναι η απάντηση που δίνει ο ίδιος, μην κρύβοντας όμως και τη μεγαλύτερη αγωνία του: είναι να εμφυσήσει την αγάπη του για την τέχνη στους γιους του, Ζάκαρι και Ελάιτζα. Και να τους διδάξει τη σύγχρονη ιστορία μέσα από αυτή τη φωτογραφική διαδρομή. «Πάντα συγκινούμαι όταν βλέπω τη μητέρα πρόσφυγα με τα παιδιά της, όπως απαθανατίστηκαν από την Ντοροθέα Λανγκ», λέει. «Πίσω από τη φωτογραφία, η ίδια η Λανγκ έχει γράψει: The damage is already done – η ζημιά έχει ήδη γίνει»…
Οταν βγήκα από την έκθεση, είχε πια νυχτώσει. Εξω από την Tate Modern, από την πλευρά του Τάμεση, ένα μεγάλο παζάρι είχε στηθεί: με καρουζέλ, δώρα, street food. Από τη μια το πολύχρωμο, θορυβώδες Λονδίνο κι από την άλλη το σιωπηλό, ασπρόμαυρο σύμπαν των φωτογραφιών του «The Radical Eye» – αυτό που περισσότερο νοσταλγώ σήμερα…