Απόγευμα, στα γραφεία της Minos Emi στον Χολαργό πίνουμε τσάι και συζητούμε. Ξαφνικά, ένα δειλό χτύπημα στην πόρτα κι έπειτα η πόρτα ανοίγει και στο δωμάτιο μπαίνει η Ελενα Παπαρίζου. «Είχα καημούς χθες, κύριε Νταλάρα», του λέει, αφού μας ζητά συγγνώμη για τη διακοπή. «Ξύπνησα μέσα στη νύχτα, γιατί είχα άγχος για το “The Voice” και τους παίκτες μου, κι άκουγα τραγούδια στο YouTube. Επεσα πάνω στο “Μητέρα μεγαλόψυχη” (σ.σ. ποίηση του Διονυσίου Σολωμού, μελοποιημένη από τον Γιάννη Μαρκόπουλο) και… τι να πω; Υποκλίνομαι!» Η πόρτα κλείνει ξανά και το μαγνητόφωνο συνεχίζει να γράφει.
Αφορμή για τη συνάντησή μας ήταν η μεγάλη συναυλία, αφιερωμένη στο έργο του συνθέτη Δημήτρη Λάγιου, που θα πραγματοποιηθεί στις 22 Φεβρουαρίου στο Μέγαρο Μουσικής, με αφορμή την επέτειο των 25 χρόνων από τον θάνατό του. Τα έσοδα θα διατεθούν στο Ιδρυμα Coeurs pour Tous Hellas, το οποίο έχει ιδρύσει ο καρδιοχειρουργός Αυξέντιος Καλαγκός για τα παιδιά της Ελλάδας με συγγενή καρδιοπάθεια.
Η κουβέντα μας απλώθηκε, όμως, και σε άλλα πεδία: πολιτικά και κοινωνικά, αλλά και πιο προσωπικά, του παρελθόντος και του παρόντος του συνομιλητή μου. Ο Γιώργος Νταλάρας απάντησε σε όλες τις ερωτήσεις μου, μίλησε για όλα, χωρίς φόβο, αλλά με πολύ πάθος, όπως το συνηθίζει. Τι θαύμασα για μία ακόμα φορά; Την ικανότητά του να περιγράφει με εικόνες ποικίλες έννοιες. «Στις καριέρες δεν υπάρχει διατίμηση, δεν είναι όλες ίδιες. Είναι σαν τα δάχτυλα των χεριών των ανθρώπων», μου είπε, για παράδειγμα. «Δεν έχουν όλα το ίδιο μήκος ούτε το ίδιο πάχος. Δεν είναι όλα το ίδιο όμορφα ούτε σφίγγουν το ίδιο…»
Τι σας κάνει να θυμάστε ακόμα τον Δημήτρη Λάγιο;
Το γεγονός ότι η συνάντησή μας ήταν ξεχωριστή στιγμή στην πορεία μου, σε μια εποχή που δεν ήμουν πια το μικρό παιδί το οποίο μαθητεύει δίπλα στους μεγάλους δασκάλους της μουσικής, όπως συνέβη με τον Θεοδωράκη, τον Καλδάρα, τον Κουγιουμτζή. Τον γνώρισα στα τέλη της δεκαετίας του ’80, όταν μόλις είχε έρθει από την Αμερική μαζί με την Πέγκυ, τη σύζυγό του. Ημασταν νέοι και οι δύο κι αμέσως διαπίστωσα ότι είχαμε ένα είδος συγγένειας: την ίδια νοοτροπία για τη χώρα, την ίδια άποψη για την ελληνικότητα – χωρίς κραυγές. Μου έφερε τα τραγούδια του δίσκου «Ο ήλιος ο ηλιάτορας» του Οδυσσέα Ελύτη. Δεν ενθουσιάστηκα απλώς· ήταν συνέχεια του ωραίου ονείρου που είχε ήδη ξεκινήσει για μένα. Τον θυμάμαι πάντα για την απίστευτη ευγένειά του και το αρχοντικό φέρσιμό του. Μεγάλωσα στους δρόμους, στις φτωχογειτονιές, και κάθε φορά που βλέπω τέτοιους ανθρώπους αναστενάζω, ανοίγει η καρδιά μου! Ηταν ένας πρίγκιπας σε καιρούς κάθε άλλο παρά πριγκιπικούς. Τον αγάπησα πολύ. Οταν πέθανε, μου στοίχισε απίστευτα. Από τότε που, πολύ μικρός, αναγκάστηκα να αποχωριστώ τον αδελφό μου τον Χρήστο –μπήκε σε ένα από τα προγράμματα για την αποκατάσταση απόρων παιδιών του πολέμου και έφυγε για την Ελβετία– κάθε αποχωρισμός με πονάει πολύ. Αλλά η αγάπη, τελικά, δεν χάνεται. Γι’ αυτό εξακολουθώ να τιμώ όσα ζήσαμε μαζί με τον Δημήτρη, τα όνειρα που μοιραστήκαμε.
Ποιους άλλους από τους ανθρώπους που δεν είναι πια ανάμεσά μας νοσταλγείτε;
Τον Απόστολο Καλδάρα, τον Σταύρο Κουγιουμτζή, τον Μάνο Λοΐζο. Δεν τους ξεπέρασα. Θα ήθελα να ζουν όλοι! Αλλά τι να κάνουμε; Αυτή είναι η διαδρομή για όλους μας. Σοφία είναι όχι μόνο να είμαστε εξοικειωμένοι με τις ρυτίδες μας, αλλά και να βλέπουμε τη ζωή απαλλαγμένη από καθετί μεταφυσικό, ως ένα μονοπάτι που αξίζει να το περπατήσουμε. Μόνο έτσι συμφιλιωνόμαστε με τις απώλειες.
Αρα ο χρόνος είναι για σας σύμμαχος και όχι εχθρός;
Πώς μπορεί να είναι εχθρός από τη στιγμή που μας χαρίζεται το «παραμύθι» της ζωής και μπορούμε να το ζήσουμε; Γι’ αυτό και πρέπει να μένουμε ψύχραιμοι, να μην αφήνουμε να μας φθείρει ο πανικός του θανάτου.
Η αγάπη σας για τους συνθέτες που αναφέρατε σημαίνει ότι υπάρχουν περιοχές του ρεπερτορίου σας στις οποίες επιστρέφετε με μεγαλύτερη ευχαρίστηση;
Από πολύ νωρίς ένιωσα την αξία που έχει η ύπαρξή μας και αγάπησα πολύ και τους ανθρώπους, και τα έργα τους. Και στις αγάπες μου ήμουν υπερβολικός. Από τον Θεοδωράκη, τον Χατζιδάκι, τον Τσιτσάνη και τον Ξαρχάκο, το δημοτικό τραγούδι και τον Χρόνη Αηδονίδη, τους Βυζαντινούς ψάλτες και τη Μαρία Κάλλας μέχρι την κλασική μουσική και τις απίστευτες νότες που βγάζουν οι κιθάρες των Λατινοαμερικανών. Είμαι δέσμιος των παθών μου και δεν ντρέπομαι γι’ αυτό. Δεν το θεωρώ ελάττωμα, αλλά κέρδος. Η ζωή είναι ένας ωκεανός. Μπήκα κι εγώ στο βαρκάκι μου, αλλά δεν έμεινα στο πρώτο νησί που βρήκα μπροστά μου. Συνέχισα. Βρήκα κι άλλα πολλά νησάκια· ήταν δώρα που μου δόθηκαν. Ακόμα αυτό κάνω. Δύσκολο να πω, λοιπόν, ποια από αυτά τα δώρα αγαπώ περισσότερο.
Αποτυχίες είχατε; Τις ομολογείτε;
Αμέ, πώς δεν είχα! Απασες παρούσες! Η μεγαλύτερη, βέβαια, δεν ήταν επαγγελματική – γιατί συνεργάστηκα με σπουδαίους ανθρώπους και αξιώθηκα να πάρω ένα κομματάκι από τη σπουδαιότητά τους. Απέτυχα κάνοντας κακή διαχείριση του κοινωνικού μου προφίλ. Και καθόλου δεν μου αρέσει αυτή η λέξη: προφίλ. Δεν φανταζόμουν πως από τη στιγμή που κάνω καλά τη δουλειά μου πρέπει να φτιάξω και μια μάσκα, να τη φοράω και να μιλάω με συγκεκριμένο τρόπο για να είμαι αρεστός. Ξέρετε, όμως, είχα πολλές ατυχίες…
Σε τι αναφέρεστε;
Η θέα Τύχη δεν μου χαμογελούσε πάντα. Υπήρξα αποπαίδι της σε συγκεκριμένες στιγμές της ζωής μου. Οι συγγενείς μου, από την πλευρά της μητέρας μου, ήρθαν από τη Μικρά Ασία διωγμένοι. Γεννήθηκα σε μια παράγκα το 1949. Το 1951 ο πατέρας μου έφυγε. Είχα δύσκολα παιδικά χρόνια. Αλλά η μεγαλύτερη ατυχία μου ήταν ότι ως πιτσιρικάς στερήθηκα τη γνώση, για την οποία διψούσα.
Σήμερα ζούμε σε μια εποχή άτυχη ή αποτυχημένη;
Και τα δύο, θα έλεγα. Ενα σκοτεινό σεντόνι μάς καλύπτει, αλλά φταίμε κι εμείς γι’ αυτό. Ο κόσμος έχει σταματήσει να ωριμάζει. Κύριο μέλημά του είναι το κέρδος, το χρήμα. Νομίζει ότι εκεί βρίσκεται η ευτυχία. Αλλά κέρδος είναι να ζεις τη ζωή.
Την ελληνική πραγματικότητα πώς θα τη σχολιάζατε;
Θέλω να είμαι αισιόδοξος. Πρέπει να βρούμε τον δρόμο μας μέσα στην Ευρώπη, δεν έχουμε άλλη επιλογή. Ας κάνουμε την αυτοκριτική μας: είμαστε ατίθασοι, αμελείς, άμυαλοι, εγωιστές και κοντόφθαλμοι, αλλά η εσωστρέφεια είναι φοβερή ασθένεια για τους λαούς. Γίνεται εθνικισμός. Και δεν επιτρέπεται να ακολουθούμε κάθε βαρύμαγκα τσαμπουκαλή που λέει «Ελλαδάρα, ρε!». Δεν επιτρέπεται να φεύγουν στο εξωτερικό τόσοι νέοι επιστήμονες. Αυτούς θα ήθελα να δω να κυβερνούν τη χώρα κι όχι αυτούς που –αν και νέοι σε ηλικία– αναμασούν παλιές έννοιες και λογικές.
Εχει συγκεκριμένη πηγή ο θυμός σας;
Οχι, αφορά όλο το φάσμα του πολιτικού κόσμου – όλους τους έχουμε δοκιμάσει. Μόνο τους κανίβαλους δεν έχουμε δοκιμάσει, αυτούς τους κατάμαυρους ανθρώπους, κι ελπίζω να μη συμβεί ποτέ αυτό.
Εννοείτε τη Χρυσή Αυγή;
Ναι, αυτούς που θέλουν να φάνε την ίδια μας τη χώρα! Πρέπει να τους κόψουμε και την «καλημέρα».
Μνημονιακός ή αντιμνημονιακός;
Οταν η πολιτική εξουσία δεν λειτουργεί σωστά, μνημονιακοί και αντιμνημονιακοί είμαστε όλοι θύματα. Μας είπαν ψέματα – μπλε, πράσινα και ροζ. Γιατί έπειτα από τόσα χρόνια σκληρών θυσιών δεν έχουμε δει αποτελέσματα; Δεν μπορούν να απαλλάσσονται, πρέπει κάποτε να λογοδοτήσουν. Ας σταματήσουν τα λογιστικά κόλπα. Οσο συνεχίζουν να χαριεντίζονται, άνθρωποι πεθαίνουν.
Η εμπλοκή της συζύγου σας, Αννας, με την πολιτική πιστεύετε ότι σας έβλαψε;
Και τους δύο μάς έβλαψε. Η Αννα αποφάσισε πριν από μερικά χρόνια να πολιτευτεί – είχα διαφωνήσει με τον χώρο, γιατί ο δικός της χώρος είναι διαφορετικός. Ομως δεν το έκανε για να προβληθεί· ήθελε να δουλέψει. Δεν μπόρεσε. Γι’ αυτό όλοι οι φιλότιμοι άνθρωποι αποσύρονται από την πολιτική.
Υπάρχει λύση;
Λογική και συνεργασία, σύμπνοια – να μην ολισθαίνουμε σε διχαστικά μονοπάτια. Διαφορετικά, αυτό το χωραφάκι, η χώρα μας, θα διαλυθεί. Το τέρας γύρω μας –το μετακαπιταλιστικό μόρφωμα που σκοτώνει οτιδήποτε ουμανιστικό και ψυχικά κερδοφόρο– θεριεύει και οι αντοχές μας τελειώνουν.
Να μιλήσουμε για κάτι που σίγουρα θα σας κάνει να αλλάξετε διάθεση; Για τα εγγόνια σας;
Α, είμαι ο ευτυχέστερος των παππούδων. Ο Φάνης και ο Φοίβος είναι πέντε και τεσσάρων ετών και είμαι μαθητής τους. Εχω μάθει αμέτρητα πράγματα από αυτούς. Το «γιατί;» των παιδιών έχει πολλά να σε διδάξει. Διαρκώς κάνουν ερωτήσεις. Γιατί αυτό; Γιατί το άλλο; Τι είναι το ένα; Τι είναι το άλλο; Τους διαβάζεις τον μύθο του Αισώπου για τον ψεύτη βοσκό και σε ρωτούν: Γιατί υπάρχει το ψέμα; Τι απαντάς; Ανακαλύπτεις τον εαυτό σου μέσα από αυτή τη διαδικασία.
Αγαπούν τη μουσική;
Ερχονται στο μικρό στούντιο που έχω στο σπίτι, εξερευνούν την κονσόλα και τα μαγνητόφωνα. Ο ένας θέλει να παίζει κρουστά, ο άλλος πιανάκι, τους αγόρασα και δύο κιθαρίτσες. Αλλά πιο πολύ αγαπούν τους υπερήρωες. Τον Σούπερμαν και τον Σπάιντερμαν. Τους μιλάω για τον Θησέα και τον Ηρακλή, τους λέω πως είναι πιο όμορφοι και πιο δυνατοί, αλλά δεν πείθονται. «Οοοοοόχι, δεν είναι», επιμένουν.
Οι παραστάσεις σας στην Ακτή Πειραιώς έχουν παραταθεί. Γιατί έπρεπε ο Γιώργος Νταλάρας να δουλέψει και φέτος;
Για τον ίδιο λόγο που οποιοσδήποτε Ελληνας πηγαίνει κάθε πρωί στη δουλειά του. Και γιατί αγαπώ τη δουλειά μου, δεν είναι άγονη ψυχικά και συναισθηματικά, όπως πολλές άλλες. Με τον Λαυρέντη Μαχαιρίτσα είμαστε φίλοι και συνεργάτες 30 χρόνια. Ο Γιάννης Κότσιρας αντιμετωπίζει το τραγούδι με την ίδια αγάπη. Ο άλλος Γιάννης, ο Ζουγανέλης, με την πρόζα και τα χωρατά του ενθουσιάζει τον κόσμο. Γιατί να μη δουλέψω, λοιπόν; Εκτός κι αν κάποιος μου πει ότι βαρέθηκε να με βλέπει. Αλλά θα του απαντήσω ότι κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να με βλέπει… Το μόνο πρόβλημα με το συγκεκριμένο πρόγραμμα είναι ότι διαρκεί 4 ώρες και αναγκάζομαι να ξενυχτάω. Και ποτέ μου δεν συμπάθησα το ξενύχτι. Ποτέ!
Οπότε; Ενας επίλογος;
Μ’ αυτό το σώμα, το κάπως κοντό αλλά ευτυχώς όχι παχύσαρκο, και με όσα μαλλάκια μού απομένουν· μ’ αυτή τη φωνή που βγάζει μεσαίες συχνότητες· μ’ αυτή τη μνήμη όσων έχω περάσει κι όσων έχω μάθει· μ’ αυτή την ψυχή – με όλα αυτά εξακολουθώ να πορεύομαι.
Info
- «Ομορφη και παράξενη πατρίδα»: Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Τετάρτη 22/2. Γιώργος Νταλάρας, Φωτεινή Βελεσιώτου, Δώρος Δημοσθένους, Υακίνθη Λάγιου και το Φωνητικό Σύνολο Κύπρου «Διάσταση».
- «Εδώ στον Νότο»: Ακτή Πειραιώς. Γιώργος Νταλάρας, Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Γιάννης Κότσιρας, Γιάννης Ζουγανέλης, Idra Kayne.