Ενα από τα μεγάλα δημοσιογραφικά κλισέ είναι η φράση «οργουελικός εφιάλτης». Ξέρετε από πού προέρχεται: από το μυθιστόρημα «1984» του Τζορτζ Οργουελ, όπου σε μια χώρα που λέγεται Ωκεανία, ο Μεγάλος Αδελφός παρακολουθεί τους πάντες. Ο Οργουελ είχε γράψει το βιβλίο το 1948 και άλλαξε τα δύο τελευταία ψηφία στον τίτλο για να του προσδώσει μελλοντολογικό χαρακτήρα. Ωστόσο, είχε κατά νου τη Σοβιετική Ενωση. Πρώην κομμουνιστής, εθελοντής στον ισπανικό εμφύλιο, με τραύμα από σφαίρα στον λαιμό, τρόμαξε τόσο πολύ όταν συνειδητοποίησε τι εστί σταλινισμός που έγραψε το «1984».
Γιατί όμως θυμήθηκα τον «οργουελικό εφιάλτη» σήμερα; Διότι μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στις Ηνωμένες Πολιτείες, το βιβλίο βρέθηκε στην πρώτη θέση της λίστας των best seller. Σε αυτό έπαιξε ρόλο και η αναφορά μιας συμβούλου του κ. Τραμπ στον οργουελικό όρο «εναλλακτικά γεγονότα» – ας πούμε, μια πρώιμη εκδοχή αυτού που σήμερα είναι γνωστό ως «post-truth politics»: η εκδοχή της εκάστοτε κυβέρνησης πάνω στην ερμηνεία των γεγονότων έρχεται να αντικαταστήσει την πραγματικότητα. Μεγαλοπρεπής γκάφα, την οποία «τσίμπησαν» αστραπιαία όλοι εκείνοι που ένας τραμπικός θα περιφρονούσε ως «κουλτουριάρηδες».
Σε ό,τι αφορά τα καθ’ ημάς, θα πρέπει να μνημονεύσουμε το τρέχον θεατρικό ανέβασμα του «1984» (με τον ίδιο τίτλο), από την ταλαντούχα Κατερίνα Ευαγγελάτου στο Νέο Θέατρο, παράσταση που συνεχίζεται με επιτυχία και έχει συζητηθεί.
Οπως και να ’χει, όταν η κουβέντα πάει στο «1984», σχεδόν όλοι μιλούν για ένα «τρομακτικά επίκαιρο» και «προφητικό» έργο. Να πω τη μαύρη αλήθεια, ποτέ δεν με έπεισαν αυτές οι κουβέντες και ουδέποτε με συγκίνησε το «1984». Μάλιστα, χάρηκα ιδιαιτέρως όταν, κάμποσα χρόνια πριν, το 2000, διάβασα την άποψη ενός ανθρώπου που έζησε στο πετσί του τον σοβιετικό ολοκληρωτισμό: του διάσημου Τσέχου συγγραφέα Μίλαν Κούντερα, ο οποίος το θεωρεί «σταθερό σημείο αναφοράς για τους επαγγελματίες του αντιολοκληρωτισμού», όπως σημειώνει στην έξοχη σειρά δοκιμίων «Προδομένες διαθήκες» (μτφρ. Γιάννης Χάρης, εκδ. Εστία).
Πρόκειται, λέει ο Κούντερα, για «πολιτική σκέψη μεταμφιεσμένη σε μυθιστόρημα· η σκέψη είναι σίγουρα διαυγής και σωστή, αλλά παραμορφώνεται από τη μυθιστορηματική μεταμφίεσή της και γίνεται σκέψη ανακριβής και κατά προσέγγιση. (…) Οι καταστάσεις και τα πρόσωπα εδώ είναι επίπεδα, σαν σε αφίσα». Ο Κούντερα το θεωρεί «κακό μυθιστόρημα… η ολέθρια επίδραση του οποίου έγκειται στην άτεγκτη συρρίκνωση μιας πραγματικότητας στην καθαρά πολιτική πλευρά της, και στη συρρίκνωση αυτής ακριβώς της πλευράς σε ό,τι υποδειγματικά αρνητικό έχει. Αρνούμαι να συγχωρέσω αυτήν τη συρρίκνωση με το πρόσχημα πως ήταν χρήσιμη σαν προπαγάνδα στον αγώνα εναντίον του ολοκληρωτικού κακού. Γιατί ίσα ίσα αυτό το κακό είναι η συρρίκνωση της ζωής σε πολιτική και της πολιτικής σε προπαγάνδα. Ετσι, το μυθιστόρημα του Οργουελ αποτελεί και το ίδιο, παρά τις προθέσεις του συγγραφέα, μέρος του ολοκληρωτικού πνεύματος, του πνεύματος της προπαγάνδας. Συρρικνώνει (και μας μαθαίνει να συρρικνώνουμε) τη ζωή μιας μισητής κοινωνίας σε απλή απαρίθμηση των εγκλημάτων της».
Λέγεται πως την ημέρα που το 1968 τα σοβιετικά τανκς εισέβαλαν στην Πράγα, ο Κούντερα (39 ετών τότε) βρισκόταν σε δωμάτιο ξενοδοχείου με μια παντρεμένη, αγνοώντας τι είχε συμβεί. Κάποια στιγμή, κάποιος χτύπησε βροντερά την πόρτα του δωματίου. Ο Κούντερα θυμάται με τρόμο να ανοίγει την πόρτα, όταν είδε μπροστά του έναν ένοπλο Ρώσο στρατιώτη, ο οποίος είχε εντολή να ερευνήσει τα δωμάτια. Ο Κούντερα αναστέναξε με ανακούφιση: προς στιγμήν, νόμισε πως ήταν ο σύζυγος της ερωμένης του.