ΖΟΖΕΦ ΑΝΤΡΑΣ
Για τα πληγωμένα μας αδέρφια
μτφρ.: Γιώργος Καράμπελας
εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, σελ. 130
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι δυτικές κοινωνίες γίνονται ολοένα και περισσότερο δυσανεκτικές απέναντι στη θανατική ποινή. Κι ενώ στο ανατολικό μπλοκ οι αντικαθεστωτικοί εκτοπίζονται, εκτελούνται ή εξοντώνονται λίγο-πολύ στο σκοτάδι, οι δυτικές δημοκρατίες, εγγενώς ταγμένες στην εμβάθυνση του ανθρωπισμού και της μετριοπάθειας, μοιάζει να πληγώνονται ολοένα και περισσότερο οι ίδιες από κάθε εκτέλεση πολιτικού εγκληματία – ή, μήπως, απλώς αντικαθεστωτικού; Τα όρια ανάμεσα στον αντικαθεστωτικό και τον προδότη της πατρίδας είναι σε συνθήκες θερμού ή ψυχρού πολέμου δυσδιάκριτα. Το πόσο προσεκτικά και βασανιστικά διαλέγω το λεξιλόγιό μου για να διατυπώσω τις εισαγωγικές σκέψεις, μαρτυρά ότι οι πληγές είναι ακόμη ανοιχτές, μέσα μας και γύρω μας. Ζούμε, ωστόσο, ήδη σε μιαν Ευρωπαϊκή Ενωση στο εσωτερικό της οποίας η θανατική ποινή έχει καταργηθεί, κι αυτό αποτελεί ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του πολιτικού πολιτισμού της σε αντίθεση, π.χ., με τις ΗΠΑ, αλλά και με σκληρά, ανελεύθερα καθεστώτα.
Το σύντομο αλλά πυκνό μυθιστόρημα του Ζοζέφ Αντράς (γεν. 1984) μας πηγαίνει στην προηγούμενη περίοδο, φέρνοντας στο φως άλλη μιαν εκτέλεση της μεταπολεμικής περιόδου, άγνωστη εκτός Γαλλίας και μάλλον αποσιωπημένη και στην ίδια τη Γαλλία μέχρι πρότινος.
Είναι η ιστορία του Φερνάν Ιβτόν (1926- 1957), Γάλλου κομμουνιστή από την Αλγερία, που καρατομήθηκε εξήντα ακριβώς χρόνια πριν από την ημέρα συγγραφής του σημειώματος αυτού, στις 11 Φεβρουαρίου 1957, στο Αλγέρι. Το έγκλημα του Ιβτόν φαίνεται πως δεν ήταν τόσο η απόπειρα δολιοφθοράς (συνελήφθη ενώ σκόπευε να τοποθετήσει βόμβα σε κενό εργοστασιακό χώρο, με στόχο υλικές ζημιές και όχι ανθρώπινα θύματα) όσο το γεγονός ότι με αυτήν έπαιρνε θέση στο πλευρό των Αλγερινών, εναντίον της γαλλικής αποικιοκρατίας.
Υπήρξε ο μόνος Ευρωπαίος που εκτελέστηκε στη διάρκεια του Πολέμου της Αλγερίας.
Σύμφωνα με τα προλογικά και επιλογικά σημειώματα του συγγραφέα, το αίμα του Ιβτόν βάραινε κατόπιν στη συνείδηση του τότε υπουργού Δικαιοσύνης Μιτεράν, ενώ ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κοτί, που απέρριψε την αίτηση χάριτος, φέρεται να υπέδειξε στους συνηγόρους του θανατοποινίτη εμμέσως πλην σαφώς την ιδέα της Γαλλίας, την εξουσία, δηλαδή, ως την πραγματική αιτία που καθιστούσε την εκτέλεση της ποινής επιτακτική. Ο Ιβτόν εκτελέστηκε γιατί λιποτάκτησε από την ιδιότητα του Γάλλου πολίτη και όχι για τη βόμβα καθαυτή. Τι κάνει, όμως, με αυτό το υλικό ο αρνούμενος κάθε δημοσιότητα Ζοζέφ Αντράς (ψευδώνυμο), που κέρδισε με το βιβλίο το (και χρηματικό) βραβείο Γκονκούρ πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα αλλά αρνήθηκε να το παραλάβει, επικαλούμενος απέχθεια για τον ανταγωνισμό και τις διακρίσεις;
Θα έλεγα ότι γράφει μιαν ελεγειακή παραλογή, ένα εμπνευσμένο, σκοτεινό μοιρολόι για τον Ιβτόν, με έμφαση, όπως ταιριάζει στα μοιρολόγια, στην ερωτική ιστορία. Μαθαίνουμε, έτσι, ελάχιστα για την (αριστερή, εργατική) οικογένεια από την οποία προέρχεται ο ήρωας, τίποτε σχεδόν για την εργασία του, αλλά παρακολουθούμε λεπτό προς λεπτό τη γνωριμία με την πολωνικής καταγωγής Ελέν που έχει ήδη έναν γιο από προηγούμενο γάμο, τον έρωτα, τον γάμο τους. Η αφήγηση τρέχει –με εντυπωσιακό ρυθμό– πάνω σε δυο ράγες: τη σύλληψη, τον βασανισμό, τη δίκη, τη σύντομη κράτηση, την εκτέλεση, από τη μία· τον έρωτα του Φερνάν και της Ελέν, από την άλλη.
Αντιτίθεται στην τυφλή βία
Η πολιτική οπτική του συγγραφέα ταυτίζεται με εκείνη του ήρωά του: λιγότερο παραδοσιακή-κομμουνιστική και περισσότερο αντιαποικιακή-αντιεξουσιαστική, δικαιολογεί όχι μόνον τη συγκεκριμένη πράξη αλλά και άλλες, λιγότερο «ανώδυνες» ενέργειες, όπως τη δολοφονία «στρατιωτικών ή τρομοκρατών» της αποικιοκρατίας, ενώ αντιτίθεται στην τυφλή βία. Η αρετή του βιβλίου δεν είναι αυτή η μάλλον αρχαϊκή-αναρχική προσέγγιση καλού και κακού. Είναι ο ραγδαίος ρυθμός της αφήγησης, ο πνιγμός του (αφελούς) επαναστατικού παλμού και του ερωτισμού μέσα στο σκοτεινό και βασανιστικό τούνελ της ιστορίας. Είναι η θανάσιμη μοναξιά του Ιβτόν, που τον θρηνούν οι ανώνυμοι Αραβες αλλά τον αφήνει ακάλυπτο τόσο το κομμουνιστικό κόμμα όσο και το επίσημο FNL, το σοσιαλιστικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (επικράτησε αργότερα ως μονοκομματικό αυταρχικό καθεστώς στη μετα-αποικιακή Αλγερία). Είναι η έκπληξή του – δεν ήταν έτοιμος να πεθάνει.
Οσο και αν, με τα σημερινά μέτρα και σταθμά, κάθε βία είναι καταδικαστέα και χρειάζεται μεγάλη προσοχή η επινόηση και η χρήση των συμβόλων, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Ιβτόν ανήκει σε μια εποχή πολύ σκοτεινότερη, ταραγμένη, αιματοβαμμένη. Είναι ένας επαναστατημένος προλετάριος που αυτονομείται και, παίρνοντας στα σοβαρά τη διεθνιστική αλληλεγγύη, τάσσεται στο πλευρό των κατεξοχήν κολασμένων, που ήταν οι αποικιοκρατούμενοι λαοί.
Το πιο δυνατό σημείο του βιβλίου είναι οι μορφές των Αράβων συγκρατουμένων και οι διάλογοι μαζί τους, στη φυλακή. Η βομβιστική επίθεση εναντίον ενός στυγνού αποικιοκρατικού καθεστώτος, χωρίς να προκαλέσει κίνδυνο για την ανθρώπινη ζωή, επέσυρε, με βάση το σύγχρονο περί δικαίου αίσθημα, μια ποινή δυσανάλογη, στιγματίζοντας, κατά τούτο, τη Γαλλική Δημοκρατία. Παρά την αφελή αντιεξουσιαστική του προσέγγιση και την αδυναμία του να σμιλεύσει διαφοροποιημένα τον ήρωά του, ο Αντράς γράφει καταιγιστικά και, κυρίως, αγγίζει τον σοφόκλειο πυρήνα της ιστορίας του. Ακόμη κι ο πιο δίκαιος κανόνας αποβαίνει άδικος όταν εφαρμόζεται κατά παράβαση του μέτρου και της αναλογίας. Η εφαρμογή του κανόνα οφείλει να αποπνέει δικαιοσύνη, επούλωση, αποκατάσταση, όχι τυφλή σκληρότητα και επίδειξη ισχύος. Την προβληματική αυτή τη γνωρίζουμε και στη χώρα μας, στη διαρκή επαναφορά της συζήτησης για την απονομή χάριτος σε βαρυποινίτες κρατούμενους που, από άποψη σωματικής και ψυχικής υγείας, μάλλον στοιχειώνουν τις φυλακές ως ζωντανά φαντάσματα.