«Τι φοβάστε ότι μπορεί να συμβεί μέσα στον επόμενο χρόνο; Φοβάστε ότι μπορεί να ξεσπάσει ο Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος;»
Ηταν Οκτώβριος του 1981. Η ερώτηση του Ευρωβαρόμετρου ήταν μέσα στο κλίμα της εποχής. Δεν είχε αρχίσει ακόμη καν το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Λίγους μήνες πριν, όμως, είχε αρχίσει η ελληνική περιπέτεια στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Οι Ελληνες ετοιμάζονταν να δώσουν συντριπτική πλειοψηφία σε ένα κόμμα που είχε σημαία τον αντιευρωπαϊσμό τού «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο». Κι ωστόσο, στην ίδια δημοσκόπηση σε ποσοστό 65% τάσσονταν υπέρ «των προσπαθειών που γίνονται για την ενοποίηση της Δυτικής Ευρώπης».
Εκτοτε, με μικρές διακυμάνσεις η ελληνική κοινή γνώμη παρέμενε σταθερά φιλευρωπαϊκή. Οχι πια. Ολες οι μετρήσεις δείχνουν ότι ο ευρωσκεπτικισμός, χωρίς να έχει γίνει ακόμη πλειοψηφικό ρεύμα, αρχίζει να αποκτά χαρακτηριστικά μόνιμης κοίτης στην ελληνική κοινωνία. Φταίει μόνο η κρίση; Φταίει η ιστορική συγκυρία που ευνοεί παντού στην Ευρώπη τις δυνάμεις του εθνικού απομονωτισμού;
«Δεν πρόκειται μόνο για μια –έως ένα σημείο κατανοητή– αντίδραση κοινωνικών στρωμάτων που επλήγησαν από την οικονομική κρίση», απαντά η Βασιλική Γεωργιάδου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. «Τα εμπειρικά δεδομένα ερευνών των τελευταίων χρόνων φανερώνουν την εδραίωση ενός αντιευρωπαϊκού πυρήνα που διαθέτει όχι ασήμαντη διείσδυση και σε ανώτερα μορφωτικά και εισοδηματικά στρώματα».
Σύμφωνα με την κ. Γεωργιάδου, παντού στην Ευρώπη «η Ε.Ε. αντιμετωπίζεται σαν ένας σάκος του μποξ, πάνω στον οποίο εκτονώνονται αισθήματα διαμαρτυρίας, αβεβαιότητας και φόβου για έναν κόσμο που αλλάζει».
Την τάση αυτή καταγράφουν και οι έρευνες «Τι πιστεύουν οι Ελληνες» του Οργανισμού διαΝΕΟσις. Η σύγκριση μάλιστα των ευρημάτων της πρώτης μέτρησης της διαΝΕΟσις με τις επόμενες δεν αφήνει πολλά περιθώρια αμφιβολίας. Οπως εξηγεί ο διευθυντής ερευνών του οργανισμού, Κυριάκος Πιερρακάκης, «Τον Απρίλιο του 2015, το 69% των Ελλήνων αποτιμούσε θετικά την πορεία της Ελλάδας στην Ε.Ε. Τον Δεκέμβριο του 2016, το ποσοστό αυτό είχε πια συρρικνωθεί στο 53,5%. Φυσικά, η Ελλάδα παραμένει ακόμα πλειοψηφικά φιλοευρωπαϊκή. Αλλά πλέον υπάρχει μια καθαρή τάση». Πρόκειται, όπως λέει ο κ. Πιερρακάκης, όντως για τα υψηλότερα ποσοστά ευρωσκεπτικισμού που έχουν καταγραφεί στην Ελλάδα, που, «ιδίως την εποχή των Μεσογειακών Προγραμμάτων και των άλλων πακέτων στήριξης, καταγραφόταν ως μία από τις πιο φιλοευρωπαϊκές χώρες».
«Στη χώρα μας ο ευρωπαϊσμός διέθετε εξαρχής εργαλειακά χαρακτηριστικά: τα χρηματοδοτικά πακέτα απολάμβαναν μεγαλύτερης υποστήριξης από τις ευρωπαϊκές ιδέες», διαπιστώνει η κ. Γεωργιάδου. Η χρηματοδοτική εξάρτηση απέκτησε υπαρξιακή σημασία μετά το 2009. Κι ωστόσο, παρατηρεί η κ. Γεωργιάδου, σήμερα «την “ορθολογικότητα” δείχνει να έχει υποκαταστήσει η “εθνική τυφλότητα”, καθώς η απαξίωση του ευρωπαϊσμού συνοδεύεται από αλαζονική υποεκτίμηση της καίριας σημασίας του για τη χώρα».
Ο κ. Πιερρακάκης επικαλείται ένα παράδειγμα που επιβεβαιώνει πανηγυρικά ότι τα οφέλη από τη συμμετοχή στην Ε.Ε. έχουν πια καλυφθεί από ένα νωπό, αλλά βαρύ στρώμα λήθης. «Βλέπουμε», λέει, «σκληρό αντιευρωπαϊσμό στους αγρότες». Οκτώ στους δέκα, στην πρόσφατη μέτρηση της διαΝΕΟσις, λένε ότι η Ε.Ε. κέρδισε πιο πολλά από την παραμονή μας σε αυτήν παρά εμείς. Επτά στους δέκα αγρότες λένε ότι η Ελλάδα ζημιώθηκε από την Ε.Ε. στην οικονομία. «Πρόκειται για ένα κομμάτι του πληθυσμού στο οποίο διοχετεύτηκαν οι μισές ευρωπαϊκές επιδοτήσεις από τη δεκαετία του ’80 και μετά», λέει ο κ. Πιερρακάκης.
Το ερώτημα είναι πώς ο νέος ευρωσκεπτικισμός μεταφράζεται σε κομματική προτίμηση.
«Εδώ ο αντιευρωπαϊσμός έχει πολλούς μνηστήρες. Εκτός από την κομμουνιστική Αριστερά και την εξτρεμιστική Δεξιά, αφορά και μεγάλο μέρος από το εκλογικό κοινό των κομμάτων του κυβερνητικού συνασπισμού, πράγμα που αυξάνει τις ευκαιρίες περαιτέρω διάχυσης και παγίωσής του», διαπιστώνει η κ. Γεωργιάδου. Το γεγονός, λέει, ότι το εγχώριο εθνικολαϊκιστικό ρεύμα «είναι εντοπίσιμο σε πολλές περιοχές της κομματικής αρένας δείχνει τη δυναμική του και καθιστά την προοπτική της επικράτησής του ένα, πλέον, διόλου ευφάνταστο σενάριο».
Δηλαδή; Υπάρχει χώρος για ένα σχήμα που θα ενοποιήσει το διάσπαρτο κομματικά ακροατήριο του αντιευρωπαϊσμού; «Ο Μαραντζίδης ονόμασε αυτό το μείγμα αντιευρωπαϊσμού και αντικρατισμού στην οικονομία ως τον ελληνικό “Τραμπισμό”», λέει ο κ. Πιερρακάκης. «Το μόνο βέβαιο είναι ότι στην πολιτική τα κενά καλύπτονται. Και μάλιστα γρήγορα».