Κάποτε είχα απαντήσει στην ερώτηση του τίτλου πως το τέλος της κρίσης θα το καταλάβουμε όταν ο κόσμος αρχίσει να ασχολείται πάλι με ποδόσφαιρα και αμφιλεγόμενες εκπομπές της τηλεόρασης. Εκανα λάθος, όπως βλέπουμε σήμερα, επειδή είχα παραγνωρίσει τον παράγοντα του χρόνου. Ο χρόνος είναι μεγάλο πράγμα. Τα λειαίνει όλα, τα μαλακώνει. Ερευνες έχουν δείξει ότι άνθρωποι που μαθαίνουν ότι πάσχουν από ανίατες ασθένειες γίνονται πολύ δυστυχισμένοι για χρονικό διάστημα, αλλά μήνες ή χρόνια αργότερα επανέρχονται σε ένα επίπεδο ευτυχίας όχι διαφορετικό από αυτό που είχαν πριν. Οι άνθρωποι είναι πολύ πιο ευπροσάρμοστα ζώα από ό,τι φαντάζονται πολλοί, ανταποκρίνονται στις αντιξοότητες και τις μεταβολές της κατάστασής τους με αξιοθαύμαστη ευελιξία, ακόμη και όταν οι μεταβολές είναι προς το πολύ χειρότερο.
Γι’ αυτό θα έπρεπε να έχουμε προβλέψει αυτό που βλέπουμε να συμβαίνει γύρω μας σήμερα, καθώς διανύουμε τον 8ο χρόνο της κρίσης. Ενώ το σύμπαν καταρρέει, ενώ ο κόσμος χάνεται, ενώ βρισκόμαστε μπροστά σε άλλο ένα δραματικό καλοκαίρι, όλα μοιάζουν να επιβιώνουν, να αντέχουν. Ο κόσμος σαν να έχει συνηθίσει κάπως. Η κρίση σαν να έχει μετατραπεί σε νέα κανονικότητα. Υπάρχουν σήμερα ενήλικοι που όταν η Ελλάδα μπήκε στα μνημόνια πήγαιναν στο δημοτικό σχολείο. Μια γενιά μεγαλώνει και δεν ξέρει άλλη πραγματικότητα από την κρίση. Φυσικά θα βλέπουν ψυχαγωγικά σόου και δεν θα ξεροσταλιάζουν στο τουίτερ για τα έξιτ πολ των ολλανδικών εκλογών. Αφού αυτός είναι ο κόσμος τους. Αυτό είναι καλό και κακό.
Είναι καλό επειδή με αυτό τον τρόπο η κοινωνία μας δεν είναι διαρκώς στα κάγκελα, μονίμως στο χείλος της έκρηξης. Από την άλλη, όμως, όταν η κρίση γίνεται κανονικότητα, γίνεται αδιόρατο, ασαφές και, τελικά, πιο δύσκολο, κάτι άλλο: η έξοδος από αυτήν. Στην πρόσφατη έρευνα της διαΝΕΟσις, πίσω από τα πιο φανταχτερά ευρήματα περί ψεκασμών και αντιευρωπαϊσμού, διαφαίνεται μια διάχυτη απαισιοδοξία. Μόνο 1 στους 5 Ελληνες πιστεύει ότι η σύγκλιση της Ελλάδας με τις ανεπτυγμένες χώρες της Ευρωζώνης είναι εφικτός στόχος· 8 στους 10 πιστεύουν ότι τα επόμενα 10 χρόνια η Ευρωπαϊκή Ενωση θα διασπαστεί ή θα διαλυθεί· 6 στους 10 πιστεύουν ότι σε 10 χρόνια η Ελλάδα δεν θα έχει βγει από την κρίση· 6 στους 10 πιστεύουν ότι σε 10 χρόνια θα έχουμε ακόμη capital controls· 4 στους 10 πιστεύουν ότι θα έχουμε βγει από το ευρώ τότε, ενώ το ίδιο ποσοστό πιστεύει ότι θα έχουμε βγει και από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Αυτό, βέβαια, είναι χαρακτηριστικό κάθε κρίσης: Οταν είσαι μέσα, δεν μπορείς να φανταστείς πώς θα είναι να βγαίνεις. Ποιος μπορεί να περιγράψει πώς θα είναι η «έξοδος» από την κρίση; Με τι λόγια και τι εικόνες; «Η κρίση θα τελειώσει όταν θα αρθούν τα capital controls», μου είπε κάποιος, μα τα capital controls τελείωσαν στην Ισλανδία τις προάλλες, παρόλο που η χώρα αυτή έχει πάψει να βρίσκεται σε κρίση από το 2011. Αλλος λέει ότι η κρίση θα τελειώσει όταν «επανέλθει η εμπιστοσύνη στο τραπεζικό σύστημα», και αυτό είναι σωστό, δεδομένου μάλιστα ότι αυτήν τη στιγμή ζούμε το ανάποδο, καταρρέουν οι καταθέσεις παρόλο που υπάρχουν τα capital controls. Αλλά πώς μοιάζει αυτή η επάνοδος της «εμπιστοσύνης»; Είναι σταδιακή; Γίνεται ξαφνικά; Αυτή τη στιγμή, φαντάζομαι θα συμφωνήσετε, μια τέτοια εμπιστοσύνη μοιάζει αδιανόητη, σενάριο φαντασίας. Κάθε φορά που βλέπω τα σημάδια αυτής της απελπιστικής κανονικότητας να απλώνονται, ανατρέχω στην ιστορία που έχει πει ο Στάθης Καλύβας, και ανέφερε στο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών: Ενας Βρετανός πρόξενος που υπηρετούσε στη χώρα μας τον Ιανουάριο του 1949, λέει, έστειλε ένα τηλεγράφημα στο υπουργείο Εξωτερικών της χώρας του, αναφέροντας ότι η κατάσταση στην Ελλάδα είναι δραματική και ότι ο εμφύλιος πόλεμος θα διαρκούσε για πολλά χρόνια ακόμη. Οπως ξέρουμε, μήνες αργότερα, ο πόλεμος είχε τελειώσει και η Ελλάδα έμπαινε σε μια περίοδο αλματώδους οικονομικής ανάπτυξης. Μπορεί αυτήν τη στιγμή να μοιάζει αδιανόητο το τέλος της κρίσης σε λίγους μήνες (ή έστω το κλείσιμο της ρημάδας της αξιολόγησης, ή το ουτοπικό όνειρο της δοκιμαστικής εξόδου στις αγορές), αλλά μπορεί κάποιος να εκβιάσει λίγη αισιοδοξία από το ότι, όταν όντως φτάσουμε λίγους μήνες πριν από το τέλος της κρίσης, και τότε πιθανότατα εξίσου ουτοπικό θα μας μοιάζει.