Η ιατρική είναι θετική αλλά ταυτόχρονα και κοινωνική επιστήμη. Ως εκ τούτου η ιστορική της εξέλιξη, καθώς και η εξέλιξη των εννοιών της υγείας και της αρρώστιας, καθορίστηκαν σε πολύ σημαντικό βαθμό από την επίδραση μεταβαλλόμενων κοινωνικών, οικονομικών και πολιτιστικών παραγόντων. Ο κοινωνικός μετασχηματισμός της ιατρικής συνοδεύτηκε και από τον αντίστοιχο κοινωνικό μετασχηματισμό των νοσοκομείων.
Με την επικράτηση του Χριστιανισμού και μεταφυσικών-θεολογικών δοξασιών, η Εκκλησία αναλαμβάνει πρωταγωνιστικό ρόλο, ιδρύοντας κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα φιλανθρωπικά ιδρύματα για την περίθαλψη των φτωχών και κατατρεγμένων. Τα νοσοκομειακά ιδρύματα αυξήθηκαν σε αριθμό και μέγεθος στη συνέχεια, για να μπορούν εκτός από τους απόρους να φροντίζουν την αναπαραγωγή του φτωχού εργατικού δυναμικού που απαιτούσε ο μερκαντιλισμός του 18ου και ο καπιταλισμός του 19ου αιώνα. Ετσι, τα νοσοκομεία άρχισαν να λειτουργούν περισσότερο ως μηχανουργεία επισκευής των ανθρώπινων μηχανών, σύμφωνα και με την επικρατούσα άποψη που καθιέρωσε ο Καρτέσιος, για το ανθρώπινο σώμα ως μηχανή, ή ακόμα και ως «φυλακές» ασθενών σύμφωνα με τον Φουκό.
Η μηχανιστική αυτή αντίληψη ενισχύθηκε κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, όταν η νέα βαριά και ταχέως αναπτυσσόμενη ιατρική τεχνολογία δεν μπορούσε παρά να στεγαστεί στους χώρους των νοσοκομείων, περιθάλποντας πλέον σε αυτούς ασθενείς απ’ όλα τα κοινωνικά στρώματα. Ομως η αλλαγή αυτή δεν μπόρεσε να εξαλείψει την ιδρυματική διάσταση του νοσοκομειακού χώρου, με τους μεγάλους θαλάμους, την αυταρχική αντιμετώπιση των ασθενών, τον φυσικό περιορισμό τους, την κοινωνική τους απομόνωση, που έχει ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση υποβαθμισμένου φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος, το οποίο επιβραδύνει την ανάρρωση των ασθενών. Ωστόσο αργότερα, η σύγχρονη ανθρωποκεντρική-ολιστική προσέγγιση ήταν φυσικό να επηρεάσει και τις επικρατούσες αντιλήψεις για τη μορφή και τη λειτουργία των μελλοντικών νοσοκομείων. O γνωστός αρχιτέκτονας Ρέντσο Πιάνο διατύπωσε το 2002 τις «δέκα εντολές» για το σύγχρονο νοσοκομείο, από τις οποίες προηγούνται ως πιο σημαντικές η «ανθρώπινη προσέγγιση», η «ένταξη στον ιστό της πόλης» και η «κοινωνικότητα», δηλαδή ένα «ανοικτό νοσοκομείο» δεκτικό στα κοινωνικά και πολιτιστικά δρώμενα. Στη συνέχεια έπονται η οργάνωση, η διαδραστικότητα, η καταλληλότητα, η αξιοπιστία, η καινοτομία, η έρευνα και η εκπαίδευση.
Ετσι, τα νοσοκομεία του 21ου αιώνα θα θυμίζουν λιγότερο τα «κάστρα με τα ψηλά τείχη» που γνωρίσαμε μέχρι σήμερα και θα παίρνουν όλο και περισσότερο τη μορφή ενός «χταποδιού», που θα απλώνει τα ευέλικτα «πλοκάμια» του στον τόπο όπου βρίσκεται και στην κοινότητα που εξυπηρετεί. Ο μετασχηματισμός αυτός συντελείται ήδη με τις κλινικές και τα χειρουργεία ημέρας, τη νοσηλεία στο σπίτι, τους ξενώνες χρονίων πασχόντων, τα προγράμματα πρόληψης και προαγωγής υγείας, τη μείωση των κλινών, τις εναλλακτικές θεραπείες, την τηλεϊατρική και γενικότερα την ανάπτυξη της ηλεκτρονικής υγείας για «ευφυή» νοσοκομεία.
Στην κατεύθυνση αυτή, έχουν αρχίσει τα τελευταία χρόνια να λειτουργούν σε ορισμένες αναπτυγμένες χώρες νέα νοσοκομεία, τα οποία περισσότερο θυμίζουν πεντάστερα ξενοδοχεία με ψυχαγωγικές και πολιτιστικές δραστηριότητες και λιγότερο το καταθλιπτικό περιβάλλον του κλασικού νοσοκομείου. Σε άλλες πάλι περιπτώσεις σχεδιάζονται και λειτουργούν «πράσινα νοσοκομεία» με χαρακτηριστικά ενός βιώσιμου και βιοκλιματικού οργανισμού. Μόνο που η διαμόρφωση του νέου, πιο ανθρώπινου, πιο φιλικού, πιο οικολογικού, πιο έξυπνου και πιο αποτελεσματικού νοσοκομείου του 21ου αιώνα δεν προϋποθέτει μόνο νέες αρχιτεκτονικές και οργανωτικές προσεγγίσεις, αλλά κυρίως την ύπαρξη ενός αναβαθμισμένου νοσοκομειακού προσωπικού, προκειμένου να είναι σε θέση να ενστερνιστεί και να στηρίξει έναν εξελιγμένο νοσοκομειακό πολιτισμό. Γιατί, τελικά, πρωτίστως οι άνθρωποι, και μόνο δευτερευόντως τα κτίρια και η τεχνολογία, μπορούν να καταστήσουν πιο «ανθρώπινη» τη σύγχρονη ιατρική.
* Ο κ. Γιάννης Τούντας είναι καθηγητής Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής ΕΚΠΑ, διευθυντής του Κέντρου Μελετών Υπηρεσιών Υγείας και του Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής.