ΚΑΡΟΛΙΝΑ ΜΕΡΜΗΓΚΑ
Ο Ελληνας γιατρός
εκδ. Μελάνι, σελ. 580
Με το καινούργιο της βιβλίο, η Καρολίνα Μέρμηγκα ανέλαβε βαρύ και δύσκολο εγχείρημα: να ανασυνθέσει τη ζωή ενός ανθρώπου πάνω στον καμβά της Ιστορίας· μέσω της συστηματικής ανασκαφής διαδοχικών γεγονοτικών στρωμάτων, να ανασύρει το πρόσωπο από το παρελθόν που το περιείχε και να το αποδώσει στο σήμερα στην παραβολική του μορφή. Και να ζωντανέψει, όχι μόνο βίο και έργο, αλλά και την υπαρξιακή βάσανο αυτού του προσώπου, μέσω του φαουστικού μύθου, ο οποίος εμβολίζει κάθε τόσο την αφήγηση, καλειδοσκοπικά μεταμορφούμενος – μύθος με τον οποίο ήταν συνδεδεμένος ο πρωταγωνιστής του βιβλίου της, αφού, στο περιθώριο των επιστημονικών του ενασχολήσεων, ασχολήθηκε συστηματικά με τη μετάφραση του δράματος του Γκαίτε.
Ποιο είναι αυτό το πρόσωπο; Η συγγραφέας το αναφέρει ως Κ.Μ., ή Κωνσταντίνος Μ., ή σκέτο Κωνσταντίνος. Εζησε κάποτε, δημιούργησε, έπαιξε ρόλο στην επιστήμη και στην πολιτική, διαμόρφωσε εν πολλοίς το ιστορικό πλαίσιο του καιρού του, επηρέασε το περιβάλλον του αλλά και τη συγγραφέα – εμμέσως, βέβαια, αφού υπήρξε ο παππούς που δεν γνώρισε. Ενας αστός, συντηρητικός και μαζί φιλοπρόοδος, που θα διατρέξει τον κρίσιμο εικοστό αιώνα έως τα μισά του, παρακολουθώντας εκ του σύνεγγυς τις, συχνά οδυνηρές, καμπές του νεοελληνικού δράματος, από τον καταστροφικό ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 έως τις παραμονές του εμφυλίου πολέμου, περνώντας από τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Εθνικό Διχασμό και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Το βιβλίο θα μπορούσε να διαβαστεί σαν ιστορικό μυθιστόρημα ή σαν μυθιστορηματική βιογραφία, αν και υπερβαίνει κάθε στενή ειδολογική κατάταξη.
Τα λογοτεχνικά τεχνάσματα που επιστρατεύει η Καρολίνα Μέρμηγκα λειτουργούν σαν μυθοπλαστικός φανός που διαυγάζει τον πραγματικό κόσμο του ιστορικού συμβάντος κι έτσι νομιμοποιεί, ή μάλλον επιτρέπει, την κρίση (δεοντολογική ή ηθική) του αναγνώστη, χωρίς να τον χειραγωγεί. Το βιβλίο δεν προσφέρεται για να εξαχθεί οποιοδήποτε συμπέρασμα σχετικά με την «αληθινή» φύση της Ιστορίας. Ετσι κι αλλιώς, όπως θα έλεγε και ο Χέιντεν Γουάιτ, αυτό που λέμε «Ιστορία» –μια απαρέγκλιτη αλήθεια με βάση την οποία θα μπορούσαμε να μετρήσουμε και να εκτιμήσουμε την εγκυρότητα οποιασδήποτε «αντι-ιστορίας» ή μυθοπλασίας– δεν υπάρχει. Η πλούσια και εις βάθος ιστορική γνώση που αρδεύει τόσο γόνιμα το βιβλίο της Καρολίνας Μέρμηγκα, εγείρει περισσότερα προβλήματα απ’ όσα λύνει, όταν σχετίζεται με την αναζήτηση νοήματος μιας ζωής. Στο έξοχο μυθιστόρημά της, μέσω της αφήγησης, ή μάλλον της «αφηγηματοποίησης», επιβάλλονται στα υλικά της πραγματικής ζωής οι δομές και οι μορφές νοήματος που συναντάμε στους μύθους και στα όνειρα. Και, επιπλέον, μέσω της «αφηγηματοποίησης» τα υλικά της «ιστορίας» υφίστανται την ιδανική επεξεργασία ώστε να γίνουν αντικείμενο πρακτικού λόγου και να απαντήσουν στο ερώτημα: «Τι θα μπορούσε να γίνει;» ή «Πώς αλλιώς θα μπορούσαν να εξελιχθούν τα πράγματα;» ή ακόμη, «Με ποιον τρόπο το παρελθόν ορίζει το παρόν και το μέλλον;». Διευκολύνοντας παραπομπές ή αναγωγές στη σημερινή πραγματικότητα, η συγγραφέας δεν ολισθαίνει σε εύκολους αναχρονισμούς, απλώς υπενθυμίζει ένα από τα χαρακτηριστικά της κακοδαιμονίας μας: ο Ελληνας δεν διδάσκεται από τα λάθη του.
Αρκετά, ωστόσο, με την Ιστορία. Ο «Ελληνας γιατρός» είναι ένα σπουδαίο μυθιστόρημα λόγω του δεξιοτεχνικού χειρισμού της γλώσσας· λόγω της ικανότητας της συγγραφέως να κατεβάζει τα ιστορικά πρόσωπα από το βάθρο τους και να τα εγκαθιστά ανάμεσά μας σαν ζωντανούς χαρακτήρες που αναρριγούν από πάθη, ελπίδες και φόβους, που συγκινούνται από μια μελωδία, ένα τοπίο, από την ευωδιά ενός λεμονανθού· λόγω της ευρηματικής σκηνοθεσίας, τέλος, που ισορροπεί επιδέξια ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον μύθο. Βουτώντας στα «μπερδεμένα, πονεμένα, ανθρώπινα υλικά» για να χτίσει το συναρπαστικό της βιβλίο, η Καρολίνα Μέρμηγκα κατάφερε παράλληλα να χαράξει ένα μονοπάτι προς την αυτογνωσία μας.