Ο πολιτισμός είναι συστατικό στοιχείο των κοινών ευρωπαϊκών αξιών μας. Ευαισθητοποιεί ως προς την ετερότητα, φέρνει κοντά τους λαούς και βοηθά στην αλληλοκατανόησή τους. Γι’ αυτόν τον λόγο πιστεύουμε ότι ο πολιτισμός πρέπει να έχει κεντρική θέση στην προσπάθεια αναζωογόνησης του κοινού ευρωπαϊκού μας οράματος. Ενα παρόμοιο πείραμα συντελείται αυτόν τον καιρό στην Ελλάδα και τη Γερμανία. Πρώτη φορά φέτος η διεθνής έκθεση σύγχρονης τέχνης documenta αποτελεί ταυτόχρονα καινοτομία και μεγάλο πολιτιστικό πείραμα: συνδυάζει δύο πόλεις που διαφέρουν σημαντικά, δύο χώρες που μοιράζονται κοινές ευρωπαϊκές αξίες και υποστηρίζουν ένθερμα το ευρωπαϊκό όραμα. Από τη μία, η Αθήνα, σύγχρονη μητρόπολη, δεν είναι μόνο η πρωτεύουσα της Ελλάδας αλλά και το λίκνο της δημοκρατίας. Από την άλλη, το Κάσελ της βόρειας Εσσης, με τους μόλις 200.000 κατοίκους, έχει γίνει, από τη θέσπιση της documenta, το 1955, μία από τις πιο σημαντικές πρωτεύουσες της σύγχρονης τέχνης. Κάθε πέντε χρόνια τουλάχιστον! Αθήνα και Κάσελ, λοιπόν – ένα συναρπαστικό δίδυμο!
Από τη γένεση ακόμη της ιδέας συνδιοργάνωσης της documenta, οι κυβερνήσεις μας και οι δήμαρχοι των δύο πόλεών μας υποστήριξαν το εγχείρημα, ιδεολογικά και οικονομικά: ένα εγχείρημα η επίδραση του οποίου υπερβαίνει τα εθνικά σύνορα και είναι αληθινά ευρωπαϊκό στη σύλληψή του αλλά και διεθνές σε εμβέλεια. Ο τίτλος της documenta «Learning from Athens» μπορεί να θεωρηθεί πρόκληση για περισυλλογή. Στην τρέχουσα κοινωνικοοικονομική συγκυρία, η ελληνική πρωτεύουσα γίνεται «τόπος» δοκιμασίας προκλήσεων και στερεοτύπων. Μεταρρυθμίσεις που έπρεπε να γίνουν, αλλά και πολιτικές που επιβλήθηκαν με αρνητικό αντίκτυπο στους Ελληνες πολίτες, φέρνουν στο προσκήνιο του πολιτιστικού τοπίου καινοτόμες και επαναστατικές ιδέες. Ωστόσο, η οικονομική κρίση τείνει να επηρεάσει σημαντικά τις τέχνες, υπονομεύοντας τη δημιουργικότητα και τον πολιτισμό. Σε αυτό το πλαίσιο, η documenta 14 αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία για να ενωθούν καλλιτέχνες και κοινό σε μια κοινωνικοπολιτιστική σύμμειξη, που όχι μόνο θα φέρει πιο κοντά Γερμανούς και Ελληνες πολίτες, αλλά θα στείλει κι ένα μήνυμα ενότητας και αλληλεγγύης, τόσο αναγκαίο για την Ευρώπη και τον κόσμο όπου ζούμε.
Η documenta συμβάλλει στο να διευρύνουμε τους ορίζοντές μας, χτίζει γέφυρες και αλλάζει την οπτική μας. Εάν δεν μπορούμε να δούμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια του άλλου, δεν μπορούμε να έχουμε ενσυναίσθηση. Ακριβώς αυτή η ενσυναίσθηση είναι απαραίτητη σήμερα, αν δεν θέλουμε να μιλάμε μόνο για αριθμούς αλλά για ανθρώπους και τις τύχες τους. Σε πολιτικό επίπεδο, η αλλαγή της οπτικής είναι επίσης ζήτημα συνεργασίας.
Παράλληλα, ο κόσμος γύρω μας αλλάζει με γοργούς ρυθμούς. Είμαστε αντιμέτωποι με σοβαρές διεθνείς πολυ-κρίσεις. Παντού στον κόσμο βλέπουμε να θεριεύουν η αντιδραστική δημαγωγία και ο εθνικισμός. Η ελευθερία, προστάτιδα των θεμελιωδών δικαιωμάτων, διώκεται και περιορίζεται σε πολλά μέρη. Τώρα που περισσότερο από ποτέ θα έπρεπε να έχουμε μια νέα οπτική για το παγκόσμιο χωριό, βλέπουμε παντού να ορθώνονται νέα τείχη, φράχτες και φρούρια. Οι ανοικτές, πολυπολιτισμικές κι ελεύθερες κοινωνίες απειλούνται.
Ως Ευρωπαίοι σωπάσαμε πολύ μπροστά στην αμφισβήτηση των αξιών μας ακόμα και στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Δημοκρατία, κοινωνικό κράτος δικαίου, ανεκτικότητα, προστασία μειονοτήτων, ελευθερία Τύπου και έκφρασης αποτελούν τον πυρήνα της ταυτότητάς μας. Οταν υπονομεύονται, η αξιοπιστία του ευρωπαϊκού εγχειρήματος είναι σε κίνδυνο. Πρέπει να προστατεύσουμε τις ευρωπαϊκές αρχές μας.
Για πολλούς έξω από την ήπειρό μας, η Ευρώπη ενσαρκώνει την πολιτιστική δημιουργικότητα και διαφορετικότητα, αλλά η συζήτηση στην Ε.Ε. εστιάζεται κυρίως σε θέματα πολιτικής και οικονομίας. Πρέπει να ενισχύσουμε την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη και το δημοκρατικό, κοινωνικό μοντέλο. Ο πολιτισμός μπορεί να αποτελέσει σημείο εκκίνησης για μια τέτοια επανεκκίνηση. Η τέχνη δεν πρέπει να είναι απλώς διακοσμητική κι ευχάριστη. Η τέχνη οφείλει να παρεμβαίνει και να αποτελεί αφορμή περισυλλογής για τα μεγάλα ζητήματα της ζωής και του κόσμου μας. Ως πολιτικοί, δεν θέλουμε να μας «χαριστούν» οι καλλιτέχνες. Αντίθετα, περιμένουμε να έχουν το θάρρος και τη δημιουργικότητα να παρεμβαίνουν στην πολιτική συζήτηση, να εγείρουν ερωτήματα και να διαμορφώνουν προσδοκίες. Ας σταματήσουμε λοιπόν και ας σκεφτούμε. Ας αμφισβητήσουμε τις παραδοσιακές αντιλήψεις. Ας αποκτήσουμε νέες οπτικές και ας συνεχίσουμε να είμαστε περίεργοι για τα πράγματα. Ας απολαύσουμε αυτή τη συναρπαστική πολιτιστική εμπειρία! Η συνδιοργάνωση της documenta καταδεικνύει ότι η οχύρωση σε εθνικά στεγανά δεν μπορεί να αποτελέσει επιλογή. Καταδεικνύει τόσο μέσω των εκθεμάτων της όσο και μέσω της επιλογής των δύο πόλεών μας ότι θα ήταν αναχρονιστικό να αποκλειστούμε από τον υπόλοιπο κόσμο.
*O κ. Γιώργος Κατρούγκαλος είναι αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών.
**Ο κ. Michael Roth είναι υπουργός Ευρωπαϊκών Υποθέσεων της Γερμανίας.