Φαίνεται σαν θυμός, αλλά δεν είναι. Ο «θυμός» στην περίπτωση της Ζωής Κωνσταντοπούλου είναι εργαλείο. Η προχθεσινή ενέδρα της στην επίτροπο Κορίνα Κρέτσου δεν μπορεί παρά να ήταν προσχεδιασμένη. Η Κωνσταντοπούλου δεν «θύμωσε» τάχα με αυτά που άκουσε. Το σχήμα του θυμού επιβάλλεται για να πετύχει η πολιτική δολιοφθορά – για να δρέψει η ενέδρα διαδικτυακή δημοσιότητα. Δημοσιότητα που έχουν, σαν το οξυγόνο, ανάγκη όσοι από το κέντρο της πολιτικής ζωής γλίστρησαν στο εξωκοινοβουλευτικό περιθώριο.
Το ερώτημα είναι αν υπάρχει πιθανότητα ένα κύμα σαν εκείνο που τους είχε ανεβάσει κάποτε στον αφρό να τους φέρει πάλι πίσω. Εχει αυτός ο πούρος, δραχμικός αντισυστημισμός παρέλθει ανεπιστρεπτί ή μήπως το μέλλον τού επιφυλάσσει μια δεύτερη ευκαιρία;
Η συμβατική απάντηση είναι ότι το ρεύμα που φιλοδοξεί να εκφράσει η Κωνσταντοπούλου έζησε την κορύφωσή του στο δημοψήφισμα του 2015, για να εξατμιστεί λίγο αργότερα, στις κάλπες του Σεπτεμβρίου. Αυτό που αδυνατούν να αφομοιώσουν οι αμετανόητοι ποιμένες του «Οχι» είναι ότι το εκλογικό ακροατήριο που, σε μια πυρετική στιγμή, τους έδωσε τη νίκη στο δημοψήφισμα, ήταν το ίδιο που, απύρετο δύο μήνες μετά, νομιμοποίησε στην κάλπη και την κωλοτούμπα. Επρόκειτο για μια πλειοψηφία που απόλαυσε το συρτάκι – αναπαράσταση της ρήξης, αλλά δεν ήταν έτοιμη για την ίδια τη ρήξη.
Ο αντίλογος είναι ότι τα αποθέματα εθνικής αυτοσυγκράτησης που υπήρχαν το 2015 μπορεί κιόλας να έχουν εξαντληθεί. Μπορεί, όπως δείχνουν και οι έρευνες της κοινής γνώμης, η μνημονιακή κόπωση να έχει διαπλάσει ένα ακροατήριο έτοιμο να κόψει τον λώρο με την Ευρώπη.
Αν υπάρχει τέτοιο ακροατήριο, δεν πρόκειται πάντως να εκφραστεί από πολιτικούς που δεσμεύονται από θεσμικό καθωσπρεπισμό. Θα εκφραστεί από πολωτικές, αντισυμβατικές φιγούρες, που περιφρονούν ακόμη και τους στοιχειώδεις κανόνες του δημοκρατικού παιχνιδιού.
Η επιτυχία του τραμπισμού διδάσκει ότι η τοξικότητα, που άλλοτε θα καθιστούσε αθεράπευτα απωθητικό έναν πολιτικό, υπό τις παρούσες συνθήκες γενικού κλυδωνισμού, συνιστά πολιτικό πλεονέκτημα. Ο «θυμός» –ο προμελετημένα αμάσητος δημόσιος λόγος που μιμείται και έτσι δικαιώνει τη χύμα γλώσσα των κοινωνικών δικτύων– είναι ο τρόπος.
Το δεύτερο παράπλευρο δίδαγμα από το προηγούμενο του Τραμπ είναι ότι τα παράδοξα δεν ισχύουν πια ως παράδοξα. Ενας δισεκατομμυριούχος κληρονόμος μπορεί να πείσει ως κήρυκας της αναξιοπαθούσας μεσαίας τάξης. Μπορεί να είσαι προστατευόμενο προϊόν του παλαιού συστήματος και ωστόσο να σταδιοδρομείς αυτοθυματοποιούμενος σαν το διωκόμενο λαρύγγι των αδικημένων.
Η συνταγή, βέβαια, δεν έχει εγγυημένη επιτυχία. Η προμελέτη του θυμού δεν εγγυάται την πολιτική του επιτυχία. Στην περίπτωση, ας πούμε, της επίθεσης στην Ευρωπαία επίτροπο η μάνικα της αντιευρωπαϊκής οργής φάνηκε ότι στράφηκε σε απρόσφορο στόχο.
Η Κωνσταντοπούλου εκτέλεσε μεν σωστά το ρεπερτόριο περί «δικτατορικής» Ευρώπης. Αλλά το θύμα της δεν ήταν σωστά διαλεγμένο. Η Κρέτσου δεν είναι Ντάισελμπλουμ. Είναι αντιντάισελμπλουμ. Δεν εκπροσωπεί παγερά μια βόρεια ευρωγραφειοκρατία που δεν μπορεί να κρύψει την υπεροψία της. Είναι η Bαλκάνια πολιτικός που γεννήθηκε και ενηλικιώθηκε σε μια στυγνή κομμουνιστική δικτατορία και τώρα ενσαρκώνει ένα από τα ιστορικά επιτεύγματα της Ευρωπαϊκής Ενωσης: το γεγονός ότι κατάφερε να εντάξει στο δημοκρατικό και οικονομικό της κεκτημένο τις κοινωνίες που είχαν εξοκείλει στη λάθος πλευρά της Ιστορίας.
Η Κρέτσου ήταν ο λάθος στόχος, όχι επειδή απλώς άντεξε σαν αμίλητο σύμβολο. Αλλά κυρίως επειδή αντέδρασε στην επίθεση με έναν τρόπο σπάνιο για εκπρόσωπο της ενοχικής Ευρώπης. Αντέδρασε ακομπλεξάριστα με συνθηματολογική ετοιμότητα – «ούτε ένα χιλιόμετρο δρόμου δεν θα είχατε στρώσει χωρίς την Ευρώπη». Και, όρθια, με ίση σκηνική επιθετικότητα. Με γνήσιο θυμό.
Αν έχει σημασία αυτό το αμελητέο, στημένο επεισόδιο, είναι γιατί ο τρόπος που εξελίχθηκε το καθιστά υπόδειγμα άμυνας στον λαϊκισμό. Αντίθετα απ’ ό,τι πιστεύουν οι μοιρολογήτρες της φιλελεύθερης δυτικής δημοκρατίας, ορθός λόγος δεν σημαίνει αναγκαστικά άψυχος λόγος. Μπορεί να μην αφοπλίζεται ηττοπαθώς ενώπιον του θυμού. Μπορεί να αρθρώνεται θυμωμένα: «Ελάτε, αν προτιμάτε, να ζήσετε στη Ρουμανία».