Οταν συναντά κανείς έναν ιστορικό, η κουβέντα αποκτά σχεδόν πάντα μια φυσική ροπή προς το παρελθόν. Δεν είναι μονάχα το επιστημονικό ενδιαφέρον αλλά η θέαση του κόσμου υπό ορισμένη οπτική γωνία, η οποία χαρακτηρίζει τους λειτουργούς αυτής της επιστημονικής ειδικότητας. Ομως, ο Αγγελος Χανιώτης, που κάθεται απέναντί μου στον τελευταίο όροφο ενός αθηναϊκού ξενοδοχείου με φόντο την Ακρόπολη, προτιμά να μιλήσει για το σήμερα και το αύριο. Ο διακεκριμένος Ελληνας της Διασποράς έχει συνδέσει την ακαδημαϊκή του πορεία με σπουδαία εκπαιδευτικά Ιδρύματα όπως το Πρίνστον στην Αμερική, όπου είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών αλλά και τα πανεπιστήμια της Χαϊδελβέργης και της Οξφόρδης στο παρελθόν. Αυτή την περίοδο παρουσιάζεται στο θυγατρικό Ιδρυμα Ωνάση στη Νέα Υόρκη μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα έκθεση για τα συναισθήματα των αρχαίων Ελλήνων, που στηρίζεται στη δική του πρωτότυπη έρευνα.
Διακρίνοντας τον Παρθενώνα στον ορίζοντα, η πρώτη ερώτηση είναι αυτονόητη: Πώς αισθάνεται ο ίδιος όταν επιστρέφει στην Ελλάδα για σύντομα χρονικά διαστήματα;
«Αγαπώ βαθιά την Ελλάδα, αλλά δεν μπορώ να κρύψω πως αισθάνομαι απελπισία. Και διακατέχομαι επίσης από αγανάκτηση όχι μόνον για τους κυβερνώντες αλλά για το ότι ο ελληνικός λαός έχει αποδεχθεί αυτή τη μοίρα της παραίτησης. Δεν μπορώ λ.χ. να καταλάβω την εκλογική συμπεριφορά των Νεοελλήνων, δηλαδή πως ηθελημένα αγνοούν τη σχέση ανάμεσα στην αιτία και στο αποτέλεσμα. Κανείς δεν μπορεί να ζει σε ένα παράλληλο σύμπαν όπου οι πράξεις δεν έχουν συνέπειες. Και αυτό δεν αφορά μονάχα τα χρόνια της κρίσης αλλά και την πρότερη περίοδο».
«Ο λαϊκισμός δεν είναι μια τωρινή πληγή» συνεχίζει. «Πάντοτε υπήρχαν ψηφοφόροι στη χώρα μας που εμπιστεύονταν κάποιον που θα τους έλεγε ψέματα, τα οποία θα τους ικανοποιούσαν για ένα μικρό μόνο διάστημα και ύστερα θα αντιλαμβάνονταν ότι η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική. Το χειρότερο όμως είναι ότι και η νεότερη γενιά αναθέτει στους μεγαλύτερους τις ευθύνες της ζωής. Μιλώ συχνά με Ελληνες γονείς και μου λένε: “Φέτος δίνουμε Πανελλαδικές, επιλέξαμε τη Νομική” ή “Τώρα θα πάμε στον στρατό”. Η αποφυγή ανάληψης της προσωπικής ευθύνης συνεχίζεται και μέσα στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Ακόμα και αν μιλάς με διδακτορικούς φοιτητές καταλαβαίνεις από τις λεκτικές διατυπώσεις και τη γλώσσα του σώματος ότι το θέμα και τον τίτλο της διατριβής τον έχει βρει ένας καθηγητής τους και όχι οι ίδιοι. Είναι φανερό πως ο διδάσκων έθεσε τα ερωτήματα και αυτοί πρέπει να τα τεκμηριώσουν στην έρευνά τους» υπογραμμίζει ο ιστορικός, που φημίζεται για τα ενδιαφέροντα θέματα με τα οποία έχει καταπιαστεί.
Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, η κακομαθησιά που περιγράφει δεν είναι μόνον ελληνικό φαινόμενο. «Κακομαθημένους νέους είχα βρει όταν δίδασκα στη Χαϊδελβέργη. Ομως και ο Σόιμπλε ένας λαϊκιστής δεν είναι; Λέει στους Γερμανούς ότι μια μέρα οι Ελληνες θα αποπληρώσουν το χρέος, ενώ δεν υπάρχει κανένα ιστορικό προηγούμενο για κάποια χώρα, συμπεριλαμβανομένης και της δικής του, να έχει αποπληρώσει ένα τέτοιο χρέος. Απλώς η ρητορική του συνδέεται με αυτά που πρέπει να πει για να κερδίσει το κόμμα του τις εκλογές σε κάποιο κρατίδιο. Αντιθέτως, ο λόγος που οι Αμερικανοί πίεζαν επί Ομπάμα για την απομείωση του χρέους είναι ότι δεν έβλεπαν μπροστά τους τις επόμενες εκλογές αλλά τον γεωπολιτικό χάρτη της Ευρώπης και του κόσμου το 2050».
Ο Αγγελος Χανιώτης πιστεύει ότι ο λαϊκισμός στην Ελλάδα έχει να κάνει με τον εθισμό: «Καλλιεργήθηκε συστηματικά από το 1981 με την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ και ύστερα “ξέβαψε” και σε άλλους πολιτικούς χώρους. Η Αριστερά λ.χ. απεδείχθη ότι προσβλήθηκε από τον ίδιο ιό. Δείτε λ.χ. την στάση της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ σε ό,τι αφορά την έλλειψη της αξιοκρατίας που είναι μία από τις μεγαλύτερες πληγές της χώρας, με την αριστεία να έχει γίνει ρετσινιά. Τον περασμένο Μάιο έγινε η συζήτηση για τη μοίρα των 2.400 δημοσίων υπαλλήλων που είχαν πλαστά χαρτιά αλλά δεν έγινε καμιά κουβέντα για τους 2.400 που έπρεπε να είναι στη θέση αυτών που μας εξαπάτησαν. Μπορεί να ήταν άνθρωποι που είχαν τα προσόντα αλλά καταδικάστηκαν στην ανεργία. Ούτε βέβαια μίλησε κανείς για τη ζημιά που υπέστη το Δημόσιο με 2.400 απατεώνες που εργάζονταν γι’ αυτό. Αυτό μου δημιουργεί την απόγνωση που σας έλεγα πριν».
Κάθε τόσο σταματάμε λίγο τη συζήτηση και το βλέμμα του απλώνεται στην πυκνοδομημένη σύγχρονη Αθήνα.
Σπανίζει η ερευνητική δημοσιογραφία στη χώρα
Θα αναρωτηθεί κανείς αν η πρωταρχική πηγή των δεινών της χώρας μας είναι η έλλειψη παιδείας. «Αυτό δεν είναι μόνον ελληνικό φαινόμενο, αν και εμείς διακρινόμαστε διότι αλλάζουμε κάθε τόσο το εκπαιδευτικό σύστημα» υποστηρίζει ο ακαδημαϊκός. «Η μέση εκπαίδευση είναι σε χαμηλό επίπεδο και στην Ευρώπη και στην Αμερική, με τη διαφορά πως στις τελευταίες μπορεί κανείς να καλύψει τις ελλείψεις. Στην Ελλάδα ως καθηγητής έχεις συνήθως φοιτητές που βρέθηκαν να φοιτούν σε ένα τμήμα, το οποίο επέλεξε ο γονιός, είτε ο βαθμός που πήραν στις εξετάσεις και σπανίως οι ίδιοι. Ο πανεπιστημιακός δάσκαλος στη χώρα μας πρέπει να διδάξει παιδιά που δεν τα ενδιαφέρει το αντικείμενο και αυτό ρίχνει αμέσως το επίπεδο, αφαιρεί το κίνητρο της μάθησης». Μαζί με τον εθισμό του λαϊκισμού και τη φτωχή παιδεία, ένα τρίτο πρόβλημα που καταδικάζει τη χώρα σε μια δύσκολη πορεία είναι η ποιότητα της ενημέρωσης: «Οταν παρακολουθώ τους ελληνικούς τηλεοπτικούς σταθμούς, διαπιστώνω ότι σπανίζει η ερευνητική δημοσιογραφία που θα μπορούσε να αναδείξει ιδιαιτέρως διαφωτιστικές πλευρές των ζητημάτων που μας απασχολούν. Για να μπορέσει όμως ένας δημοσιογράφος ή ένα μέσο να κάνει έρευνες, χρειάζονται οικονομικοί πόροι. Ανοίγει κανείς την ελληνική τηλεόραση και βλέπει ειδήσεις καρμπόν. Εκείνο που με ανησυχεί περισσότερο είναι ο πολιτικός εκβιασμός που γίνεται στην Ελλάδα μέσα από τα ΜΜΕ. Ποιος θυμάται λ.χ. τι συνέβη στην υπόθεση Ζαχόπουλου που ώθησε τον άνθρωπο αυτό να κάνει απόπειρα αυτοκτονίας;
Διότι είναι άλλο πράγμα η ερευνητική δημοσιογραφία και άλλο το να χρησιμοποιείς τις πληροφορίες που συγκέντρωσες για να εκβιάσεις. Εχουμε σκεφθεί ποτέ ότι πολλοί νέοι και δυναμικοί Ελληνες, επιτυχημένοι άνθρωποι του ιδιωτικού τομέα που θα ενδιαφέρονταν για τα κοινά, διστάζουν να μπουν στην πολιτική επειδή φοβούνται ότι θα μπορούσαν να βρεθούν στο στόχαστρο; Οσο περνά ο καιρός και πολλές πηγές ενημέρωσης οδηγούνται σε οικονομικό αδιέξοδο, η κατάσταση γίνεται δυσκολότερη και η πολυφωνία απειλείται», λέει ο καθηγητής που κρατά την επαφή του με την Ελλάδα και που πιστεύει ότι αν και η χώρα έχει έντιμους, άξιους και ικανούς ανθρώπους, δεν υπάρχει η δυνατότητα είτε να τους κρατήσει πια είτε να τους αναδείξει για να δώσουν τον τόνο στην κοινωνία. Ετσι παρατηρείται η αιμορραγία των τελευταίων ετών όπου χιλιάδες νέοι και μορφωμένοι Ελληνες αναζήτησαν την τύχη τους στο εξωτερικό. «Δυστυχώς με την ατμόσφαιρα που επικρατεί θα συνεχίσει να υπολειτουργεί το κράτος, να περιφρονείται η αξιοσύνη και να επικρατεί η φαυλότητα».
Με την ψήφο τους οι Ελληνες του εξωτερικού θα έδιναν νέα πνοή
Την ώρα που η Ελλάδα αποδυναμώνεται, νέες κοινότητες Ελλήνων γεννιούνται και παλαιότερες ενισχύονται, σε διάφορα μέρη του κόσμου. Σύμφωνα με τον κ. Χανιώτη η στάση του ελληνικού κράτους και των πολιτικών κομμάτων έναντι των Ελλήνων της Διασποράς επίσης θα έπρεπε να μας προβληματίζει: «Το ζήτημα είναι ότι δεν διαθέτουν καμιά κοινοβουλευτική εκπροσώπηση. Υπάρχουν χώρες που το έχουν φροντίσει αυτό το ζήτημα, έτσι ώστε οι μόνιμοι κάτοικοι του εξωτερικού να έχουν “φωνή”. Πολύ συχνά ακούω το επιχείρημα πως δεν πρέπει να εκπροσωπούνται στη βουλή από τη στιγμή που δεν ζουν στην Ελλάδα, δεν πληρώνονται με ελληνικούς μισθούς, δεν ξέρουν τις τιμές των προϊόντων κ.λπ., δεν εκπροσωπούν συντεχνιακά ή άλλα συμφέροντα. Μα καθήκον του βουλευτή δεν είναι να εκπροσωπεί τους επαγγελματίες συναδέλφους του, (όπως είδαμε στην περίπτωση των εκλεγμένων μηχανικών ή δημοσιογράφων τους οποίους οι συνδικαλιστικές ηγεσίες θέλησαν να διαγράψουν από τα επαγγελματικά τους μητρώα επειδή δεν προστάτευσαν προνόμια), αλλά το ίδιο το έθνος. Αν αυτό δεν είναι στρέβλωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, τότε τι είναι; Ακριβώς επειδή οι Ελληνες του εξωτερικού δεν έχουν αυτές τις δεσμεύσεις, μπορεί να είναι πιο νηφάλιοι στη χάραξη πολιτικών που θα έκαναν τη χώρα να σταθεί ξανά στα πόδια της και θα της έδιναν νέα πνοή για βγει από τη στασιμότητα».
Ο διακεκριμένος επιστήμονας πιστεύει, πάντως, ότι το ελληνικό δυναμικό της Διασποράς πρέπει αντιστοίχως να έχει την έγνοια της βοήθειας προς την πατρίδα. «Οι καθηγητές πανεπιστημίου θα μπορούσαν εθελοντικά να βοηθούν ορισμένα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Εγώ λ.χ. έχω μια εθελοντική συνεργασία με το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και κάνω ένα μεταπτυχιακό μάθημα για τη θρησκεία στην αρχαία Μακεδονία. Δεν παίρνω μισθό και καλύπτω μόνος μου τα έξοδα της μετάβασης από την Αμερική. Ακόμα και συμβουλευτικά θα μπορούσαν οι Ελληνες της Διασποράς να βοηθήσουν, όμως και εκεί προσκρούουν σε συμπλέγματα και σε εχθρότητα από πανεπιστημιακούς εδώ που φοβούνται ότι θα μειονεκτούν».
«Δυστυχώς στην Ελλάδα το πανεπιστήμιο έχει γίνει ένα θέατρο βίας, διότι πολλοί φοιτητές δεν πηγαίνουν εκεί με την επιθυμία να σπουδάσουν ούτε χαίρονται που είναι φοιτητές. Υπάρχει μια διαστρεβλωμένη εικόνα της ανώτατης εκπαίδευσης, αλλά η βία δεν ξεκινά εκεί. Δυστυχώς καλλιεργείται και γίνεται ανεκτή και στο σχολείο, αν κρίνει κανείς από τις καταλήψεις και από τους βανδαλισμούς που κάνουν εξωσχολικά στοιχεία. Η Ελλάδα θέλησε να εισάγει τον θεσμό της άμεσης δημοκρατίας στις μαθητικές εκλογές χωρίς να υπάρχει η εκπαίδευση που χρειάζεται για να μπορέσουν οι έφηβοι να την αξιοποιήσουν. Πώς όμως οι τελευταίοι και εν γένει οι νέοι άνθρωποι σε αυτόν τον τόπο μπορούν να μείνουν αλώβητοι από τα μηνύματα βίας που εμπεριέχει ακόμα και ο επίσημος πολιτικός λόγος στην Ελλάδα; Πρόσφατα ένας υπουργός προέτρεψε τον κόσμο να λιντσάρει έναν δήμαρχο. Το λεξιλόγιο που ακούμε κάθε μέρα φτιάχνει προτάσεις όπως “Θα σας κρεμάσουμε”, “Θα σας κάψουμε στο Σύνταγμα”, “Προδότες” ή “Γερμανοτσολιάδες” που δεν δημιουργούν μόνο μια νοοτροπία αλλά ανατροφοδοτούν ένα συγκεκριμένο κλίμα που μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορές βίας και βανδαλισμών. Πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο που επιβιώνει ακόμα και ξεκίνησε από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 όταν ξεκίνησαν οι πρώτες καταλήψεις σε σχολεία και πανεπιστήμια. Ξέρετε τι κληρονομήσαμε από τότε; Οτι όποιος διαμαρτύρεται και φωνάζει –ακόμα και αν καταστρέφει δημόσια ή ιδιωτική περιουσία–πρέπει να ακουστεί και να δικαιωθεί».
Λίγο πριν τελειώσει η κουβέντα μας, ρωτώ τον Αγγελο Χανιώτη που ζει εδώ και κάποια χρόνια στην Αμερική, πώς εξηγεί την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ. «Πολλά σύγχρονα φαινόμενα θυμίζουν τις ψευδαισθήσεις δημοκρατίας στην ελληνιστική εποχή, την οποία μελετώ. Θα σταθώ στον λαϊκισμό και στη ψευδαίσθηση ικανοποίησης της λαϊκής βούλησης με την οποία συνδέεται η εκλογή αυτή. Βλέπουμε έναν δισεκατομμυριούχο που με φορολογικά τρικ αποφεύγει να καταβάλει τα οφειλόμενα στο δημόσιο, να κατορθώνει με έναν ευθύ μέχρι χυδαιότητας λόγο, με παραπληροφόρηση, κενή ρητορεία, εξίσου κενές υποσχέσεις και την εκμετάλλευση φοβιών να δημιουργεί σε ευρείες μάζες την εντύπωση ότι είναι ο πατριώτης που καταλαβαίνει τον παλμό και τις αγωνίες του απλού λαού. Οι αρχιερείς της “πολιτικής ορθότητας”, που στην Αμερική έχει ξεφύγει από κάθε όριο, φυσικά και εξεπλάγησαν από τη νίκη του. Δεν κατάλαβαν ότι όσα (δικαιολογημένα) απεχθάνονται στον Τραμπ, όπως ο σεξισμός και η επιδεικτική προβολή σεξουαλικών ικανοτήτων και τσαμπουκά, δεν ήταν τα προεκλογικά λάθη ενός άπειρου πολιτικού, αλλά οι συνειδητές επιλογές ενός αδίστακτου επιχειρηματία που κατάλαβε ποιο προϊόν πουλάει καλά…».
Η συνάντηση
Λόγω στενότητας χρόνου δεν προλάβαμε να φάμε. Ομως απολαύσαμε δύο ωραίους φυσικούς χυμούς πορτοκάλι στο roof garden του ξενοδοχείου «Τιτάνια» στο κέντρο της Αθήνας, με λογαριασμό 16 ευρώ.
Oι σταθμοί του
1959
Γεννιέται στην Αθήνα.
1982
Ολοκληρώνει τις σπουδές του στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
1984
Παίρνει τον διδακτορικό του τίτλο από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης.
1985
Σπουδάζει νομικά στη Βόννη.
1987-2006
Διδάσκει στη Χαϊδελβέργη.
1993-1998
Ηταν επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.
1998
Γίνεται πρόεδρος του Τμήματος Αρχαίας Ιστορίας στη Χαϊδελβέργη όπου διατέλεσε και αντιπρύτανης.
2006-2010
Επισκέπτης καθηγητής και επιστημονικός συνεργάτης στο Κολέγιο Ολ Σόουλς, στην Οξφόρδη.
2008
Καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών. Σχολή Ιστορικών Σπουδών του Ινστιτούτου Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον.
2017
Συνεπιμελείται την έκθεση για τα συναισθήματα των αρχαίων στο Ωνάσειο της Νέας Υόρκης.