CZESLAW MILOSZ
Αιχμάλωτη σκέψη
μτφρ.: Ανδρέας Παππάς
εκδ. Παπαδόπουλος, σελ. 304
«Πλησίασα το πορτρέτο του Στάλιν και το ξεκρέμασα από τον τοίχο· το ακούμπησα στο τραπέζι και, κρατώντας το κεφάλι μου με τα χέρια μου, το κοίταξα προσεκτικά. Τι έπρεπε, άραγε, να κάνω; Το πρόσωπο του μεγάλου ηγέτη ήταν, όπως πάντα, γαλήνιο· το καθαρό βλέμμα του διαπεραστικό. Ενιωθα σαν τα διεισδυτικά του μάτια να διαπερνούσαν το τείχος του μικρού δωματίου, αγκαλιάζοντας όλο τον κόσμο. Δεν ξέρω τι θα σκεφτόταν κάποιος που θα με έβλεπε εκείνη τη στιγμή. Ωστόσο, με κάθε νευρώνα μου, με κάθε ιστό μου, με κάθε σταγόνα του αίματός μου, ένιωθα ότι για μένα όλος ο κόσμος ήταν εκείνο το τόσο αγαπητό και τόσο οικείο πρόσωπο. Ημουν έτοιμος να κάνω ό,τι μου ζητούσαν. Η σοβιετική κυβέρνηση αντιμετωπίζει τους εχθρούς του λαού με σιδερένια πυγμή… Αυτά τα λόγια σου, σύντροφε Στάλιν, για μένα είναι ευαγγέλιο. Τώρα πια ξέρω τι να κάνω» (Από το περιοδικό Pergale, όργανο της Ενωσης Συγγραφέων της Σοσιαλιστικής Σοβιετικής Δημοκρατίας της Λιθουανίας, Απρίλιος 1950).
Επρεπε να περάσουν τριάντα χρόνια για να μεταφραστεί στα ελληνικά το εμβληματικό έργο του Czeslaw Milosz «Αιχμάλωτη σκέψη». Το βιβλίο γράφτηκε το 1951-52 στο Παρίσι «σε μια εποχή όπου οι περισσότεροι Γάλλοι διανοούμενοι δυσφορούσαν για την αμερικανική βοήθεια στη χώρα τους και είχαν στρέψει τις ελπίδες τους στην Ανατολή, όπου δέσποζε, “φάρος σοφίας και αρετής”, ο…Στάλιν», όπως γράφει ο ίδιος ο Milosz. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε το 1980 (εκδ. Ευρωεκδοτική, μετάφραση Χρήστου Χατζηεμαννουήλ) κι αυτό διότι οι αριστεροί απεχθάνονταν τέτοια συγκλονιστικά «κατηγορώ» στον ολοκληρωτισμό και οι δεξιοί απλώς αδιαφορούσαν.
Το βιβλίο παραμένει συναρπαστικό. Ισως να βοηθάει η πιο επαρκής και πολύ γλαφυρή επαγγελματική μετάφραση του κ. Ανδρέα Παππά. Μπορεί να αναφέρεται στην εμπειρία του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού, αλλά είναι είναι κλασικό δοκίμιο για την ανθρώπινη συμπεριφορά, πρωτίστως των διανοουμένων, αλλά και των απλών ανθρώπων σε καταστάσεις που η εξουσία πνίγει τον άνθρωπο και την σκέψη. «Ο “νέος άνθρωπος” διαπαιδαγωγείται ώστε μοναδικό κριτήριο της συμπεριφοράς του να είναι το “συλλογικό καλό”. Σκέφτεται και δρα όπως και οι συμπολίτες του· είναι ολιγαρκής, εργατικός, ικανοποιημένος με ό,τι του δίνει το κράτος· διασκεδάζει μόνον οργανωμένα μαζί με άλλους συντρόφους ή με τους συναδέλφους του στη δουλειά, των οποίων άλλωστε τη συμπεριφορά παρατηρεί προσεκτικά, ενημερώνοντας τις αρχές για ό,τι ύποπτο πέσει στην αντίληψή του (…) Συχνά ένας συνομιλητής μπορεί να φαίνεται χαλαρός ή ανέμελος, συμπαθητικός, ακόμη κι επικριτικός απέναντι σε ορισμένες καταστάσεις· προσοχή όμως: μπορεί σκοπός του να είναι να σας παρασύρει να χαλαρώσετε, να εκφραστείτε πιο ελεύθερα, να του εκμυστηρευτείτε κάποια πράγματα, για τα οποία βέβαια εκείνος δεν θα παραλείψει να ενημερώσει τους αρμόδιους (…) Η κατάδοση είναι κάτι που το συναντάμε σε πολλές περιόδους της ιστορίας και σε πολλούς πολιτισμούς· η Νέα Πίστη όμως την έχει αναγάγει σε ακρογωνιαίο λίθο του οικοδομήματός της και σε αρετή του “νέου ανθρώπου”».
Ο Czeslaw Milosz έζησε από πολύ κοντά την κατασκευή αυτού του «νέου σοβιετικού ανθρώπου», όπως ξεκίνησε να γίνεται στην πατρίδα του την Πολωνία. Πριν αυτομολήσει στη Δύση ήταν μορφωτικός ακόλουθος της πρεσβείας της Πολωνίας στην Ουάσιγκτον και είδε συναδέλφους του συγγραφείς να έλκονται στην αιχμαλωσία της σκέψης τους από τον ολοκληρωτισμό. «Θέμα του βιβλίου είναι πόσο ευάλωτη είναι η σκέψη του 20ού αιώνα στη γοητεία που ασκούν τα κοινωνικοπολιτικά δόγματα, πόσο έτοιμη να δεχθεί ακόμη και την τρομοκρατία του ολοκληρωτισμού στο όνομα ενός πολλά υποσχόμενου, λαμπρού μέλλοντος…».
Οι μηχανισμοί παράδοσης της σκέψης στα ολοκληρωτικά δόγματα διαφέρουν κι αυτούς αναλύει με το παράδειγμα τεσσάρων συγγραφέων ο Czeslaw Milosz. «Το βιβλίο μου φέρνει κοντά στον αναγνώστη έναν κόσμο που κατοικείται από τους διανοούμενους της Βαρσοβίας, της Πράγας, της Βουδαπέστης και του Βουκουρεστίου (…) Προσπαθώ να εξηγήσω πώς λειτουργούν ο ανθρώπινος νους και η ανθρώπινη σκέψη σε μια χώρα του ανατολικού μπλοκ…».
«Γνωρίζω έναν ποιητή», σημειώνει ο Milosz, «ο οποίος ζούσε σε μια πόλη που την είχε καταλάβει ο Κόκκινος Στρατός σύμφωνα με όσα προέβλεπε το Σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότοφ. Κάθε μέρα έβλεπε έντρομος να εξαφανίζεται ένας φίλος του ή γνωστός του, έχοντας συλληφθεί από τη μυστική αστυνομία. Πανικόβλητος, άρχισε να γράφει ποιήματα τα οποία εξυμνούσαν την ειρήνη και μιλούσαν για τα επιτεύγματα της σοσιαλιστικής κοινωνίας…». Αλλά δεν είναι μόνον ο φόβος που οδηγεί τους διανοουμένους να γίνουν υμνητές του ολοκληρωτισμού. Υπάρχουν κι άλλα συναισθήματα πιο ύπουλα…