Τελευταία ημέρα της ανασκαφής που διενεργούσε η αρχαιολόγος Καλλιόπη Λιμναίου – Παπακώστα το 2009 στην Αίγυπτο και, απογοητευμένη καθώς ήταν, αποφάσισε να σταματήσει την έρευνα. Τότε το χώμα υποχώρησε και φάνηκε ένα μικρό άσπρο κομμάτι μαρμάρου. Το εντυπωσιακό μαρμάρινο άγαλμα (περίπου 0,80 μ.) της ελληνιστικής εποχής δέσποζε στις εφημερίδες της Αιγύπτου που έγραφαν για «μία από τις πιο σπουδαίες ανακαλύψεις που έγιναν στους κήπους του Sallalat τα τελευταία 100 χρόνια». Ηταν σμιλεμένο σε παριανό μάρμαρο με τεχνοτροπία που παραπέμπει στη σχολή του Λυσίππου (προσωπικός γλύπτης του Μεγάλου Αλεξάνδρου), μας είχε πει πέρυσι η ανασκαφέας, χαρακτηρίζοντας «ευλογία» την εμπειρία των 20 χρόνων έρευνας που διεξάγει στην Αίγυπτο.
Η χαμένη παλάμη
Χθες, από το Μουσείο της Ακρόπολης η ανασκαφέας έδωσε την απάντηση. Το άγαλμα που βρήκε τότε και τώρα εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο της Αλεξάνδρειας δεν είναι ο Αλέξανδρος. «Είναι ο Αλέξανδρος Δορυφόρος!». Η χαμένη δεξιά παλάμη του αγάλματος, με ένα τμήμα από το δόρυ σε αυτήν που ήρθε στο φως τον περασμένο Νοέμβριο, ενίσχυσε την ερμηνεία της. «Το στοιχείο αυτό επιβεβαιώνει τη γνώμη μου ότι η Αλεξάνδρεια έχει στο Μουσείο της ένα από τα πιο σημαντικά αγάλματα της σχολής του Λυσίππου των ελληνιστικών χρόνων».
Το μικρό χέρι θα προσαρμοστεί στο άγαλμα του Αλεξάνδρου στο οποίο ανήκει.
Αν οι συζητήσεις με τον Δημήτρη Παντερμαλή και τον υπουργό Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου, Khaled El Enany, έχουν αίσιο τέλος, τον Ιούνιο του 2019 θα το δούμε στο Μουσείο της Ακρόπολης σε μια έκθεση για την Αλεξάνδρεια, η οποία θα μεταφερθεί στη Θεσσαλονίκη κι έπειτα στην Πέλλα. Θα είναι μια δικαίωση της Ελληνίδας αρχαιολόγου που ανασκάπτει εδώ και δύο δεκαετίες στην Αίγυπτο χωρίς καμία βοήθεια από το ελληνικό κράτος.
Για το εύρημα που έφερε στο φως και παριστά γυμνό νέο άνδρα σε στάση κλασικού contraposto, με το δεξί πόδι ανασηκωμένο (πιθανώς στηριζόταν κάπου), η κ. Παπακώστα μίλησε αναλυτικά στη χθεσινή διάλεξη με τίτλο «Μέγας Αλέξανδρος – Ελληνικές ανασκαφές στην Αλεξάνδρεια Αιγύπτου. Η σημασία τους για τον Ελληνισμό» που διοργάνωσε η AHEPA (ύπατος πρόεδρος, ο κ. Andrew C. Zachariades). Ο τύπος του αγάλματος και τα χαρακτηριστικά του, οι αναλογίες, η κίνηση και η στροφή του λαιμού είναι στοιχεία που υποδηλώνουν τη σχέση του με την εικονογραφία του Μ. Αλεξάνδρου. «Η κατασκευή του αγάλματος είναι εξαιρετικής ποιότητας. Υπάρχει ένας συγκρατημένος ρεαλισμός σε συνδυασμό με έναν μεταπραξιτελικό αισθησιασμό. Αυτό το έργο τέχνης συνδυάζει την ομορφιά των γλυπτών της κλασικής εποχής με το πάθος των ελληνιστικών αγαλμάτων. Οι όρθιες γυμνές μορφές ήταν ο πιο συνηθισμένος τύπος για βασιλικά αγάλματα των ελληνιστικών χρόνων. Μερικές λογοτεχνικές πηγές μας δίνουν την πληροφορία ότι ο τύπος αυτός αγάλματος χρησιμοποιήθηκε για την απεικόνιση του Αλεξάνδρου, κατά τη διάρκεια της ζωής του και μετά τον θάνατό του. Ο Πλούταρχος αναφέρει μια ιστορία: ότι ο Λύσιππος κατέκρινε τον ζωγράφο Απελλή, που παρουσίαζε τον Αλέξανδρο κρατώντας κεραυνό, ενώ ο ίδιος τον παρίστανε πάντα να κρατά δόρυ. Το άγαλμα του Λυσίππου, “ο Αλέξανδρος δορυφόρος”, ή είχε χαθεί ή δεν υπήρξε ποτέ. Ομως, συγκρίνοντας το άγαλμα με δύο από τα πιο σημαντικά αγαλματίδια που αντιγράφουν πιθανώς αυτό το χαμένο άγαλμα του Λυσίππου, ιδιαίτερα το μαρμάρινο αγαλματίδιο στο μουσείο Getty του Malibu και ένα χάλκινο στο Λούβρο, παρατηρούμε ότι υπάρχουν πολλές ομοιότητες».
Η αρχαιολόγος και διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου Ερευνας Αλεξανδρινού Πολιτισμού, τέτοια εποχή πέρυσι, ξεπερνώντας τα προβλήματα με το νερό και τη λάσπη στην ανασκαφή, ανακάλυψε μέρος της θεμελίωσης ενός υπερμεγέθους κτιρίου που χρονολογείται στην πρώιμη πτολεμαϊκή περίοδο, σύμφωνα με την κεραμική και την τεχνοτροπία των δόμων. Οι έρευνες έφτασαν στο φυσικό έδαφος που αποτελείται από άμμο και ψαμμίτη. «Αυτό σημαίνει ότι βρήκαμε το πρώτο στρώμα θεμελίωσης της αρχαίας Αλεξάνδρειας». Το μέγεθος των δόμων της θεμελίωσης καθώς και το μέγεθος των δόμων του τοίχου δείχνουν ότι αποκάλυψαν μέρος ενός δημόσιου κτιρίου της πτολεμαϊκής εποχής κι αυτό σε συνδυασμό με την περιοχή «ανήκει στη Βασιλική συνοικία, καθιστά το εύρημα σημαντικό για τη γνώση της τοπογραφίας της πτολεμαϊκής πόλης». Στις έρευνες που συνεχίστηκαν το φθινόπωρο αποκαλύφθηκε μια πρώιμη βυζαντινή κατασκευή, ένα εργαστήριο. Καθώς και η συνέχεια της κατασκευής προς νότον σε μήκος περίπου 11 μ. «Οι δόμοι του μεγάλου τοίχου που βρήκαμε την άνοιξη στέκονται δίπλα σ’ αυτή τη σειρά των λίθων». Τότε βρέθηκε και το χέρι με τμήμα από δόρυ που ανήκει στο άγαλμα του Αλεξάνδρου.
Ερμηνεία και σύγκριση
Η κ. Παπακώστα κάνει συγκρίσεις και με το χάλκινο άγαλμα που αναπαριστά τον Μέγα Αλέξανδρο και αποδίδεται στον Λύσιππο, το οποίο πρόσφατα κατασχέθηκε σε επιχείρηση της Ασφάλειας Θεσσαλονίκης και τώρα είναι αποθηκευμένο στο Μουσείο Θεσσαλονίκης. «Ο τύπος και τα βασικά χαρακτηριστικά είναι ακριβώς όμοια με το άγαλμα της Αλεξάνδρειας. Τέλος, το άγαλμα βρέθηκε και πιθανώς στεκόταν μέσα στο Βασιλικό τετράγωνο και σίγουρα δεν μπορεί να έχει δημιουργηθεί από έναν απλό γλύπτη. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τα στυλιστικά του χαρακτηριστικά που παραπέμπουν στη σχολή του Λυσίππου, μας κάνουν να πιστεύουμε ότι πρόκειται για έργο της συγκεκριμένης σχολής που λειτούργησε στην Αλεξάνδρεια. Το άγαλμα το χρονολογούμε την πρώιμη ελληνιστική περίοδο (325-300 π.Χ.)».
Η αντίληψη που έχουμε για την μορφή του Αλεξάνδρου, «προέρχεται από μεταγενέστερα έργα Ελλήνων και Ρωμαίων, που σίγουρα έχουν επηρεαστεί από την καταλυτική, ιστορική του παρουσία, τη θεοποίηση και την εξιδανίκευσή του. Τα έργα αυτά δεν ήταν σύγχρονά του και δεν μπορούμε να επιμένουμε ότι όλα είναι αντίγραφα σπουδαίων πρωτοτύπων, αφού ελάχιστα τέτοια έχουν διασωθεί ανά τους αιώνες. Ισως λοιπόν το εξαίρετο αυτό δείγμα της πρώιμης ελληνιστικής τέχνης να είναι πιο κοντά στο “αληθινό πρόσωπο” του Μ. Αλεξάνδρου».
Εδώ και 12 ημέρες οι έρευνες ξεκίνησαν πάλι στην περιοχή του πάρκου Shallalat. «Ευελπιστώ ότι αυτή την ανασκαφική περίοδο θα ολοκληρωθεί η έρευνα στο σημείο που σκάβω τόσα χρόνια. Τον Οκτώβριο θα πραγματοποιηθεί γεωφυσική έρευνα σε όλο το πάρκο από το Ιδρυμα Τεχνολογίας και Ερευνας του Πανεπιστημίου της Κρήτης (διευθυντής ο δρ Απόστολος Σαρρής) με χρηματοδότηση του National Geographic, το οποίο τον Μάιο ξεκινά τα γυρίσματα ενός ντοκιμαντέρ για την ανασκαφή στο Βασιλικό Τετράγωνο της πτολεμαϊκής Αλεξάνδρειας», λέει η ανασκαφέας στην «Κ».Η τεράστια θεμελίωση από ασβεστόλιθο που αποκάλυψε της δίνει το δικαίωμα να σκέφτεται ότι «θα μπορούσε να είναι ένα από τα φημισμένα οικοδομήματα του Βασιλικού Τετραγώνου, όπως περιγράφονται από τους αρχαίους συγγραφείς και κυρίως τον Στράβωνα».