Σεπτέμβριος 2015, Μπιενάλε Κωνσταντινούπολης. Μια μεγάλη ομάδα ξένων δημοσιογράφων, ανάμεσά τους και εγώ, φθάνουμε έως την Πρίγκηπο με καράβι για να επισκεφθούμε τμήμα της έκθεσης που φιλοξενείται σε διάφορους χώρους του νησιού. Η ζέστη είναι τόσο αποπνικτική που τα γυαλιά ηλίου αχνίζουν από τη θερμότητα που αναδίδουν τα πρόσωπά μας. Ανάμεσα στα αξιοθέατα που κρύβουν καλλιτεχνικούς «θησαυρούς» είναι και τα ερείπια μιας κατοικίας, στην οποία έμεινε λίγο χρονικό διάστημα ο Λέον Τρότσκι, προτού μεταβεί στο Μεξικό. Η βίλα, σε κακό χάλι πια, είχε έναν κήπο σκέτη ζούγκλα κι ένα μονοπάτι που μας οδηγούσε έως τη θάλασσα. Σχεδόν διαισθητικά, όπως τα ζώα που αναζητούν το νερό, φθάσαμε υπνωτισμένοι μέχρι την ακτή. Και εκεί μας περίμενε μια μεγάλη έκπληξη. Τεράστιας κλίμακας αλλόκοτα γλυπτά ζώων, καμωμένα από το χέρι του Αργεντινού Αντριάν Βιγιάρ Ρόχας, πάνω στα βράχια. Χωρίς υπερβολή, από όλους τους καλλιτέχνες της μεγάλης διοργάνωσης, εκείνος πέτυχε να φτιάξει μια εικόνα εναργή και έντονη που εγγράφηκε για πάντα στο μυαλό.
Το ίδιο επιτυγχάνει και στο Αστεροσκοπείο Αθηνών. Η εικαστική του παρέμβαση με τίτλο «Theatre of Disappearance» (Θέατρο της Εξαφάνισης), σε συνεργασία με τον Οργανισμό ΝΕΟΝ, σίγουρα θα διατηρηθεί στον νου των επισκεπτών ως μια λεπταίσθητη ολοκληρωμένη εμπειρία, από αυτές που σπάνια βιώνεις στη σύγχρονη τέχνη. Ο 37χρονος δρα σ’ ένα εμβληματικό τοπόσημο της Αθήνας του 1846, μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο του, που έχει τη δύναμη να σε ξαναγυρίζει πίσω στην αρχαιότητα χάρις στην προνομιακή θέα του Λόφου των Νυμφών στην Ακρόπολη. Τα μεταμορφώνει με τους δικούς του όρους. Χωρίς καλλιτεχνική αυθάδεια, αλλά με σεβασμό και στοχασμό για την Ιστορία μας και τη θέση της μέσα στον κόσμο.
Πράσινη απομόνωση
Η επιμελήτρια Ελίνα Κουντούρη με περίμενε ένα από τα πρώτα απογεύματα του Ιουνίου στην εξώπορτα του ιδρύματος για να με ξεναγήσει. Η ώρα αυτή είναι ίσως η καταλληλότερη για να δει κανείς το εγχείρημα. Ο ήλιος δύει γλυκά, η ζέστη υποχωρεί και τα χιλιάδες φυτά που πρωταγωνιστούν στην παρέμβαση, χαρίζουν μια ωραία δροσιά και μια ελαφρά μυρωδιά χλωρού χόρτου που γίνεται αισθητή μόνο το θέρος. Το σχέδιο, στα πρακτικά του σημεία, ήταν το εξής: ο εικαστικός μετέτρεψε σε καλλιεργήσιμη έκταση ένα μεγάλο μέρος του χώρου, φυτεύοντας 46.000 διαφορετικά φυτά από 26 διαφορετικά είδη, καλαμπόκια και αγκινάρες μέχρι κολοκύθες, σπαράγγια και καρπούζια. Αλλο ένα τμήμα του άλσους που περιβάλλει το Αστεροσκοπείο, και έχει όλα τα χαρακτηριστικά του αττικού τοπίου με πεύκα, βράχια, μικρά σπήλαια και αθανάτους, το χαρακτήρισε «εμπόλεμη» ζώνη. Εκεί τοποθέτησε έντεκα βιτρίνες με εγκαταστάσεις. Η επιθυμία του ήταν να μην υπάρχουν προκαθορισμένες διαδρομές αλλά οι επισκέπτες να χάνονται, να εξερευνούν και να ανακαλύπτουν, χωρίς υποδείξεις.
Αλλαγές και παρεμβάσεις έχει κάνει και στο εσωτερικό του κτιρίου Χάνσεν, παίζοντας κρυφτό με τη θέα της πόλης και της Ακρόπολης.
Η πρώτη εντύπωση είναι αυτή της καθήλωσης. Δεκάδες πουλιά έχουν ανακαλύψει τον νέο –και δυστυχώς εφήμερο– μικρό παράδεισο μέσα στο αθηναϊκό χάος και προσφέρουν απλόχερα το κελάηδημά τους. Καθώς η φύτευση άρχισε από τον Μάρτιο, τα φυτά έχουν μεγαλώσει πολύ και δημιουργούν ένα είδος παραπετάσματος, μια ευεργετική απομόνωση μέσα σε μια ημιάγρια βλάστηση.
Παραβαίνοντας τους κανόνες που του είχαν δώσει οι γεωπόνοι, ο Βιγιάρ Ρόχας αποφάσισε να ανακατέψει τους σπόρους και να μην τηρήσει τις δέουσες αποστάσεις που χρειάζονται για τον ζωτικό χώρο κάθε φυτού. Το αποτέλεσμα είναι χάρμα οφθαλμών, παρά την τεράστια αναρχία του. Η δική μου αίσθηση ήταν ότι σχεδόν ξαναένιωσα παιδί: μόνο τότε θυμάμαι τον εαυτό μου να έχει τέτοια αναλογία ύψους ανάμεσα στα χόρτα, να μου γεννάται η πεποίθηση ότι ο κόσμος είναι γεμάτος φιλόξενες κρυψώνες.
Το άγονο τμήμα
Εξίσου μεγάλο ενδιαφέρον έχει το άγονο τμήμα με έντονη ανωμαλία στο έδαφος, με μονοπατάκια και μικρά ανοίγματα στους βράχους, τα οποία κατά την αρχαιότητα ήταν πάντα συνδεδεμένα με τους θεούς και τις προσφορές που τοποθετούσαν οι πιστοί. Κάθε βιτρίνα έχει εγκιβωτίσει ένα αφήγημα με ισχυρά συμβολικά αντικείμενα, από σημαίες έως και ένα όχημα πλήρες αντίγραφο με αυτό που προσγειώθηκε στον πλανήτη Αρη για να τον εξερευνήσει.
Ο Βιγιάρ Ρόχας εστιάζει την προσοχή του στο χώμα, στο έδαφος, τόσο ως πεδίο συγκρούσεων όσο και ως υλικό που σκεπάζει τα ίχνη του παρελθόντος, αλλά και ως τροφό για το ανθρώπινο γένος. Η παρέμβασή του στο Αστεροσκοπείο δίνει σάρκα και οστά σε αυτήν την αναζήτηση. Το «Theatre of Disappearance» είναι μια τετραλογία με τον ίδιο τίτλο και άλλο περιεχόμενο: Μέχρι στιγμής έχει παρουσιαστεί στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, στο Kunsthaus στο Μπρέγκενζ της Αυστρίας, στην Αθήνα και έπεται το Λος Αντζελες.
Για να μπορέσει να εκπονηθεί μιας τέτοιας κλίμακας σύλληψη και εκτέλεση, ο Αργεντίνος συνεργάστηκε πολύ στενά με την επιμελήτρια και ψυχή του ΝΕΟΝ Ελίνα Κουντούρη και ολόκληρη την ομάδα του Οργανισμού, των ειδικών και των ανθρώπων του Αστεροσκοπείου που αγκάλιασαν την προσπάθεια από την πρώτη στιγμή.
Χρειάστηκε να δοθούν άδειες από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και να ακολουθηθεί μια αυστηρή διαδικασία για τη μεταμόρφωση του χώρου, ο οποίο θα ξαναγυρίσει στην πρότερη μορφή του μετά το πέρας του πρότζεκτ. Βέβαια, θα παραμείνουν εκεί όλα τα κυβικά χώματος που έφτασαν έως τον λόφο με τη μορφή 1.983 τσουβαλιών αλλά και το πρότυπο αρδευτικό σύστημα που εγκαταστάθηκε για να ποτίζει τα φυτά. Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι ο Οργανισμός ΝΕΟΝ που έβαλε στόχο να μας γνωρίσει την Αθήνα, από τη φόδρα της και τα μυστικά της πλεονεκτήματα μέσα από την τέχνη, επιτυγχάνει πλήρως τον σκοπό του.
Η ιδέα του τέλους και η Ελλάδα
«Ολα ξεκίνησαν πριν από δύο χρόνια, αρχικά ως μια πρόσκληση από τον ΝΕΟΝ και πολύ σύντομα ως μια σειρά από επισκέψεις σε συγκεκριμένες τοποθεσίες στην Ελλάδα και στην περιοχή της Μεσογείου. Το project για την Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης το 2015 σηματοδότησε το τέλος μιας “φάσης” και το ξεκίνημα μιας νέας, στην πρακτική μου. Μέχρι το “Most Beautiful of All Mothers” (Μπιενάλε Κωνσταντινούπολη, Τουρκία, 2015) η κυρίαρχη λογική ήταν η “κοινότητα”, η νομαδική “οικογένεια” συνεργατών που, σαν ένας περιοδεύων θίασος, ταξίδεψαν σε όλο τον κόσμο ανεβάζοντας τις παραστάσεις τους και αφήνοντας ως ίχνη τις “εκθέσεις”. Το 2015, αυτή η λογική ολοκληρώθηκε. Ηταν μια προγραμματισμένη εξαφάνιση.
»Στην πρακτική μου υπάρχει μια διαρκής πραγμάτευση με την ιδέα του τέλους, η οποία απαιτεί άλλοτε παραγωγές υψηλής ταχύτητας και άλλοτε μια τελεία. Από καιρό σε καιρό προβάλλω αυτό το άγχος στην εξέλιξη του project που δουλεύω, και αυτό ακριβώς συνέβη το 2015. Ολα τα όριά μου δέχονταν πίεση, και εκεί που είχα μία “οικογένεια”, βρέθηκα ξανά ολομόναχος. Αυτή η κατάσταση απομόνωσης και αναστοχασμού μού επέτρεψε να προσεγγίσω τον κόσμο με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Το 2016 ταξίδεψα σε τρεις ηπείρους (Ασία, Αφρική και Ωκεανία), απόλυτα ανοιχτός σε τοπία, ανθρώπους και εμπειρίες, ακούγοντας, καταγράφοντας, μιλώντας, ζώντας, γράφοντας. Στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, η Ελλάδα εμφανίστηκε ως ένας άξονας, ένα σημείο όπου οι πολλαπλές γραμμές ανθρώπινης δραστηριότητας είχαν εμφανίσει τομές και παραθέσεις, άλλοτε αρμονικά και άλλοτε βίαια, αλλά σε κάθε περίπτωση, δημιουργώντας ένα μείγμα.
»Η Ελλάδα –σκέφτηκα– ήταν ένα Αλεφ (η ιδέα του Μπόρχες για το σημείο όπου είναι όλα τα σημεία), μια κεντρική περιοχή όπου η Δύση και η Ανατολή είχαν οικοδομήσει τους εαυτούς τους ως αμοιβαία όρια, αλλά και με παράδοξο τρόπο, ένας τόπος όπου μια εξαιρετική εμπορική, μεταναστευτική και πολιτιστική ανταλλαγή έχει εναποθέσει, διαμέσου των αιώνων, μια μοναδική ανθρώπινη γέφυρα προς αυτό που σήμερα είναι ολόκληρος ο κόσμος. Αυτό ένιωθα να μου το φωνάζουν σχεδόν άπειρα στρώματα ανθρώπινης δραστηριότητας, θαμμένα κάτω από τη γη».