Εγραφα στο άρθρο μου για την ανοιχτή οικονομία (στις 14.5.17) ότι ο εξωστρεφής πατριωτισμός επιδιώκει να μετέχουν πολλοί και διαφορετικοί εργαζόμενοι στην επιτυχία των εξαγωγικών επιχειρήσεων. Σήμερα καταγράφω με ποιους μηχανισμούς μπορεί να συμβεί αυτό. Χωρίς αυτούς, δεν θα δούμε «δίκαιη ανάπτυξη», όπως θέλει ο πρωθυπουργός, ούτε καν διατηρήσιμη ανάπτυξη.
Υπάρχουν τρεις τρόποι για να δημιουργηθούν εισοδήματα στην υπόλοιπη οικονομία από έσοδα μιας κερδοφόρας επιχείρησης: με τους φόρους, με την κατανάλωση και με τις διασυνδέσεις. Με τους φόρους πάνω στα κέρδη της εταιρείας και στους μισθούς των εργαζομένων, το κράτος πληρώνει μισθούς δημοσίων υπαλλήλων, συντάξεις, επιδόματα, ίσως κάνει και επενδύσεις. Με τα χρήματα που δαπανούν για κατανάλωση οι εργαζόμενοι και οι μέτοχοι της εταιρείας, έχουν έσοδα άλλες επιχειρήσεις και οι εργαζόμενοί τους («προκαλούμενη ζήτηση», στην τεχνική ορολογία). Με τις διασυνδέσεις ανάμεσα σε επιχειρήσεις, που προμηθεύουν υλικά για την παραγωγή ή παρέχουν υπηρεσίες ή συνεργάζονται με άλλους τρόπους για να πωληθεί το τελικό προϊόν, δημιουργείται ένα πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα στην οικονομία, που διαχέεται σε πολλούς κλάδους και ειδικότητες («έμμεση ζήτηση»).
Οι δύο πρώτοι μηχανισμοί έχουν εγγενείς περιορισμούς και δεν μπορούν να στηρίξουν διατηρήσιμη και ισορροπημένη ανάπτυξη. Αν οι παραγωγικές και κερδοφόρες επιχειρήσεις είναι σχετικά λίγες, το κράτος δεν μπορεί να συλλέγει πολλούς φόρους από αυτές: κάποια στιγμή ή θα κλείσουν ή θα φύγουν. Ούτε η κατανάλωση που δημιουργούν αρκεί για να τραβήξει προς τα πάνω όλα τα εισοδήματα.
Στη Silicon Valley οι εργαζόμενοι στις μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας έχουν πολύ υψηλές αποδοχές και δαπανούν μεγάλα ποσά για να ζήσουν, αλλά όσοι εργάζονται για την κατανάλωσή τους πληρώνονται λίγο, σε περιστασιακές εργασίες. Στην Ελλάδα έχουμε το παράδειγμα της ναυτιλίας. Είναι ένας κλάδος παραγωγικός, κερδοφόρος, παγκόσμιος πρωταθλητής, αλλά το πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα για την υπόλοιπη οικονομία δεν είναι μεγάλο, επειδή δεν καταφέραμε να δημιουργήσουμε γύρω από τα ναυτιλιακά γραφεία όλες τις υποστηρικτικές υπηρεσίες που τους παρέχει το Λονδίνο, η Σιγκαπούρη και τα ναυπηγεία της Ασίας.
Για να ανεβαίνει σταθερά το εισόδημα των μεσαίων στρωμάτων, για να μην αυξηθεί η ανισότητα από την επιτυχία μερικών επιχειρήσεων και για να υπάρχει υγιής φορολογική βάση για πολιτικές αναδιανομής, το κλειδί είναι οι διασυνδέσεις. Πώς προκύπτουν; Ας δούμε τρεις σημαντικές περιπτώσεις από την ελληνική και τη διεθνή εμπειρία.
Στην Ελλάδα τα έχουμε καταφέρει σχετικά καλά με τον τουρισμό. Δίνει δουλειά σε πολλές διαφορετικές επιχειρήσεις και σε ειδικότητες που δεν έχουν άμεση επαφή με τον τουρίστα, όπως τα συνεργεία κατασκευών και η παραγωγή τροφίμων. Γίνονται προσπάθειες, με αρκετή επιτυχία, να ενσωματωθούν περισσότερες δραστηριότητες στην τουριστική εμπειρία. Αυτά έγιναν σε μεγάλο βαθμό χωρίς κεντρικό σχεδιασμό. Οι επαγγελματικοί φορείς που συντονίζουν και προωθούν το προϊόν έχουν πλατιά συμμετοχή και μάλλον καλή συνεργασία. Ο τουρισμός έχει την ιδιομορφία ότι το προϊόν είναι από τη φύση του σύνθετο και δεν μπορεί να το καλύψει ένας πάροχος (με εξαίρεση τα κλειστά, all inclusive, θέρετρα). Ο ξενοδόχος κατανοεί ότι η πελατεία του θέλει και ταβερνάκι, και ξεναγήσεις, και καθαρό περιβάλλον, και διαφορετικές εμπειρίες. Οσο μπορεί, συνεργάζεται για να υπάρξουν.
Στη διεθνή εμπειρία, ο κλάδος που δημιουργεί τη μεγαλύτερη έμμεση ζήτηση είναι η βιομηχανία, και ειδικότερα αυτή που παράγει σύνθετα τελικά προϊόντα. Εμβληματικό παράδειγμα, το αυτοκίνητο, με τα χιλιάδες εξαρτήματα, που συνδυάζει έρευνα σε πολλές τεχνολογίες, αποδοτική διαχείριση της παραγωγής, ειδικευμένους εργάτες, μάρκετινγκ και μεγάλη εφοδιαστική αλυσίδα. Σε τέτοια οικοσυστήματα επιχειρήσεων στηρίχθηκε η ανάπτυξη των πιο πλούσιων χωρών, αλλά και το κοινωνικό κράτος της Βόρειας Ευρώπης. Ακόμα και στην Ελλάδα, η βιομηχανία, χωρίς να έχει το ίδιο τεχνολογικό βάθος, έχει μεγάλο πολλαπλασιαστή χάρη στις εγχώριες διασυνδέσεις. Η μελέτη του ΙΟΒΕ για τον νεοσύστατο φορέα «Ελληνική Παραγωγή» εκτιμά ότι για κάθε ένα ευρώ εισοδήματος στη βιομηχανία, το εθνικό εισόδημα μεγαλώνει συνολικά κατά 3,1 ευρώ. Θα έπρεπε το κράτος να τη στηρίξει, μειώνοντας τους φόρους και τη γραφειοκρατία. Ο,τι χάσει από τους χαμηλότερους φορολογικούς συντελεστές θα το ανακτήσει με το παραπάνω από τις νέες δουλειές που θα δημιουργηθούν σε πολλούς κλάδους.
Τα πανεπιστήμια, και ιδίως οι σχολές τεχνολογίας και επιστημών, είναι ακόμα ένας πόλος γύρω από τον οποίο μπορούν να αναπτυχθούν πολλές και καλές δουλειές. Οχι από την κατανάλωση των φοιτητών, αλλά από τις επιχειρήσεις που βασίζονται στην επιστήμη. Η Bοστώνη, χωρίς ιδιαίτερους φυσικούς πόρους, έχει μια εντυπωσιακά δυναμική και ισορροπημένη οικονομία χάρη στα κορυφαία της πανεπιστήμια. Παρόμοιες περιπτώσεις βρίσκουμε σε πολλές πόλεις. Η προϋπόθεση είναι μία: ότι η πανεπιστημιακή κοινότητα αναζητεί διαρκώς τρόπους για να συνεργαστεί με τις παραγωγικές επιχειρήσεις και για να δημιουργήσει χρήσιμα προϊόντα και υπηρεσίες από τα ερευνητικά αποτελέσματα. Πολλοί επιστήμονες έχουν την ευφυΐα και την επιμονή για να πετύχουν και στην καινοτομία. Πρέπει όμως να τους το επιτρέπει το θεσμικό και το πολιτικό περιβάλλον. Στην Ελλάδα, έχουν να τα βάλουν με τους συνδικαλιστές και τους υπουργούς που ελπίζουν ότι τα πάντα λύνονται με τη φορολογία.
Η κοινωνική συνοχή δεν προέρχεται από την αναδιανομή. Προέρχεται, πρώτα και κύρια, από τη συμμετοχή στην παραγωγή.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο Openfund και στο νέο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας «Π» (Big Pi).