Υπάρχουν κάποιοι που διαβάζουν απόψεις σαν κι αυτές που γράφονται σ’ αυτές τις σελίδες και λένε, μα γιατί τα γράφετε τόσο αρνητικά και απαισιόδοξα; Γιατί δεν δίνετε έμφαση και στα καλά, τα αισιόδοξα σημάδια; Γιατί τόσος αρνητισμός; Παίρνω τουλάχιστον ένα τέτοιο μήνυμα κάθε ημέρα. Με αυτό εδώ το κείμενο θα προσπαθήσω να εξηγήσω γιατί τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα από όσο περιγράφουν όσοι σχολιάζουν την καθημερινότητα σε αυτές εδώ τις σελίδες.
Αλλά ας πάρουμε το θέμα από την αρχή.
Κάθε μέρα, ασυναίσθητα, κάθε ένας από εμάς αξιολογεί την κατάσταση της ζωής και του κόσμου του. Δεν δίνουμε πάρα πολύ μεγάλη σημασία σε αυτή την αξιολόγηση, συμβαίνει συνήθως στο φόντο της καθημερινότητας, τις στιγμές που δεν ασχολούμαστε με άλλες, πιο χειροπιαστές και συγκεκριμένες δραστηριότητες. Τα τελευταία χρόνια που η χώρα στην οποία ζούμε χρεοκόπησε, αυτή την αξιολόγηση και τις σχετικές με αυτήν σκέψεις τις κάνουμε πολύ πιο συχνά από ό,τι παλιά. Και πλέον έχουμε και Facebook και Twitter για να ενημερώνουμε τους πάντες για τις σκέψεις μας αυτές, ενδεχομένως για να επηρεάσουμε ή να τροφοδοτήσουμε τις δικές τους σκέψεις, ή για ψυχοθεραπευτικούς λόγους.
Αυτές οι σκέψεις, λοιπόν, βασίζονται σε στοιχεία, δεδομένα και, πιο συχνά, σε συναισθήματα. Καταγράφουμε διανοητικά όσα διαβάζουμε, ακούμε και αντιλαμβανόμαστε κάθε ημέρα, και βγάζουμε κάποιο συμπέρασμα. Μια εικόνα για την πραγματικότητα. Αυτή η διαδικασία γίνεται σε μεγάλο ποσοστό αυτόματα, επαναλαμβάνω. Ασυναίσθητα. Ο κάθε ένας από εμάς έχει διαφορετικά δεδομένα, άλλες προσλαμβάνουσες, διαφορετική ικανότητα κατανόησης και κατακράτησης πληροφοριών, διαφορετική μνήμη και, φυσικά, διαφορετικό μηχανισμό επεξεργασίας όλων αυτών των δεδομένων -δηλαδή διαφορετικό μυαλό- και διαφορετικό συναισθηματικό κόσμο. Οπότε η πραγματικότητα του καθενός είναι διαφορετική από την πραγματικότητα οποιουδήποτε άλλου.
Λίγη υπομονή και φτάνω στο δια ταύτα.
Σήμερα στη χρεοκοπημένη μας χώρα τα δεδομένα και οι προσλαμβάνουσες που δεχόμαστε είναι πολύ περιορισμένα και “στενά”. Ασχολούμαστε κυρίως με την καθημερινότητα της οικονομικής διαχείρισης ενός χρεοκοπημένου κράτους, μαζί με τη μικροπολιτική (μίζερη, θα έλεγε κανείς) προσέγγιση κατά την οποία η διεξαγωγή της πολιτικής συμπυκνώνεται στο πότε θα γίνουν εκλογές. Αυτό δεν είναι περίεργο ή ασυνήθιστο, είναι ένα φαινόμενο καθολικό, έχει να κάνει με τον αποσπασματικό και περιοριστικό τρόπο με τον οποίο τα ανθρώπινα όντα προσεγγίζουν τον κόσμο γύρω τους. Είναι η αιτία που μια τοπική εφημερίδα είναι πιο πιθανό να έχει για πρωτοσέλιδο το ότι άνοιξε νέο φαρμακείο στο τάδε χωριό, παρά δηλώσεις του Μοσκοβισί για την “έξοδο” της Ελλάδας στις αγορές. Πάντα έτσι ήμασταν.
Το αποτέλεσμα όμως είναι ότι οι περισσότεροι από εμάς διαμορφώνουμε μια εικόνα για την πραγματικότητα χρησιμοποιώντας ως δεδομένα μόνο, ας πούμε, τις συνεντεύξεις της Ραχήλ Μακρή, τις “ακτιβιστικές ενέργειες” του Ρουβικώνα, τα non-papers του Μαξίμου, τα σπασμένα ακυρωτικά μηχανήματα στον ΗΣΑΠ, την αντιμετώπιση της δημοκρατικής διάκρισης των εξουσιών ως “θεσμικό εμπόδιο”, και την social media περσόνα του Παύλου Πολάκη. Τέτοια δεδομένα είναι στενά και περιορισμένα σε ευρύτητα και κλίμακα, αλλά δεν είναι αμελητέα. Είναι χρήσιμα. Ανάλογα με το ποιος είσαι μπορείς με αυτά να βγάλεις το συμπέρασμα ότι η Επανάστασις βαίνει καλώς, ή ότι η Ελλάδα είναι ένα failed state μερικούς μήνες -ή, έστω, λίγα χρόνια- από την ολοκληρωτική της κατάρρευση. Με βάση τη μελέτη αυτών των δεδομένων κάποιος μπορεί να κάνει και χρήσιμους και ενδιαφέροντες παραλληλισμούς με άλλες στιγμές της ελληνικής ιστορίας, επισημαίνοντας ότι τα ‘χουμε ξαναπεράσει όλα αυτά, ξανά και ξανά, υπονοώντας ότι κι αυτή εδώ η κρίση περαστική θα είναι.
Κάτι που είναι, πράγματι, πιθανό.
Αλλά εγώ σήμερα ήθελα να σας γράψω για ένα άλλο ενδεχόμενο.
Εκτός από αυτά τα δεδομένα που μας βοηθούν να εκτιμήσουμε την πραγματικότητα σε κάπως στενά, τοπικά πλαίσια, υπάρχουν κι άλλα, ευρύτερα, πιο μακροπρόθεσμα, πιο διεθνή. Αυτά τα δεδομένα, καθώς είναι πολλά και πολύπλοκα, κάνουν την επεξεργασία και την σύνθεσή τους σε μια ολιστική εικόνα της πραγματικότητας πιο δύσκολη. Ο περισσότερος κόσμος, λοιπόν, τα αγνοεί, καθώς μάλιστα τέτοια δεδομένα δεν εμφανίζονται εξίσου συχνά μπροστά του στα ΜΜΕ και τα απανταχού timelines όσο ο κάθε Πολάκης.
Νομίζω ότι αξίζει τον κόπο να κάνουμε τώρα μία δοκιμή, και να σκεφτείτε πώς θα ήταν αν παίρνατε τέτοια δεδομένα και τα συνυπολογίζατε στην εικόνα που έχετε για την πραγματικότητα και τη ζωή σας σήμερα. Θα σας γράψω ενδεικτικά μερικά τώρα:
Από το 2011 και για πρώτη φορά από τότε που υπάρχουν επίσημα στοιχεία, ο πληθυσμός της Ελλάδας μειώνεται. Για πρώτη φορά και το ισοζύγιο γεννήσεων-θανάτων και το μεταναστευτικό ισοζύγιο είναι αρνητικά. Σύμφωνα με το μεσαίο σενάριο από τις προβολές πρόσφατης έρευνας της διαΝΕΟσις, η Ελλάδα το 2050 θα έχει 8,8 εκατομμύρια κατοίκους. 1 στους 3 θα είναι ηλικίας άνω των 65 ετών (σήμερα είναι 1 στους 5).
Επιπλέον, σύμφωνα με όλα τα σενάρια του IPCC μέχρι τα μέσα του αιώνα η θερμοκρασία του πλανήτη θα αυξηθεί, ό,τι κι αν κάνει η ανθρωπότητα για να επιβραδύνει την κλιματική αλλαγή. Η Μεσόγειος θα αντιμετωπίσει πολύ σοβαρές συνέπειες από το φαινόμενο. Σύμφωνα με ένα σχετικά μετριοπαθές σενάριο (επίσης από πρόσφατη έρευνα της διαΝΕΟσις) θα έχουμε 15-20 περισσότερες ημέρες καύσωνα το χρόνο, πολύ περισσότερες πυρκαγιές, ενώ από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας θα πληγούν λιμάνια, τουριστικές εγκαταστάσεις και άλλες παραθαλάσσιες υποδομές, θα εξαφανιστούν παραλίες και καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Σύμφωνα με πιο απαισιόδοξα σενάρια μεγάλες εκτάσεις του πλανήτη πιο κοντά στον ισημερινό θα καταστούν ακατοίκητες από τα ανθρώπινα όντα. Μέχρι τα μέσα του αιώνα θεωρείται πολύ πιθανό ότι ο πλανήτης μας θα δει προσφυγικά κύματα από την Αφρική, τη Μέση Ανατολή, και τη Νοτιοανατολική Ασία δεκάδες φορές μεγαλύτερα από την προσφυγική κρίση του 2015.
Ταυτόχρονα, οι τεχνολογικές εξελίξεις στις μεταφορές και στην αυτοματοποίηση θα αλλάξουν τη μορφή της εργασίας πολύ ταχύτερα από ό,τι συνέβαινε στο παρελθόν. Δεκάδες εκατομμύρια θέσεις εργασίας που υπάρχουν σήμερα (οδηγοί, συμβολαιογράφοι, σερβιτόροι, δικηγόροι) θα πάψουν να υπάρχουν και ολόκληρα επαγγέλματα θα εξαφανιστούν μέχρι τα μέσα του αιώνα που διανύουμε. Οι θέσεις εργασίας που θα τις αντικαταστήσουν θα είναι πιθανότατα πολύ λιγότερες και σχεδόν σίγουρα θα απαιτούν πολύ περισσότερες δεξιότητες από το εργατικό δυναμικό για να τις καλύψει.
Οπότε τις αμέσως επόμενες δεκαετίες η Ελλάδα θα γίνει ένα μέρος με πιο σκληρό, αφιλόξενο κλίμα, με μικρότερο, και γερασμένο πληθυσμό και θα βρεθεί αντιμέτωπη με τεχνολογικές εξελίξεις για τις οποίες δεν έχει ούτε το εκπαιδευτικό σύστημα ούτε καμιάς μορφής σχεδιασμό για να ανταπεξέλθει, ενώ παράλληλα θα βρίσκεται και πάνω στο σταυροδρόμι προσφυγικών ροών πρωτοφανούς κλίμακας.
Αν λοιπόν πάρετε αυτά τα δεδομένα, τα οποία πολύ συχνά αγνοούμε, και τα συνταιριάξετε με τα άλλα που έχετε για τη χώρα και την πραγματικότητά μας σήμερα, τι προκύπτει; Αν πάρετε όσα ξέρετε για αυτό το διαλυμένο μέρος με την ιλιγγιώδη ανεργία, την ξεχαρβαλωμένη δικαιοσύνη, το παράλυτο κράτος, τις ανύπαρκτες επενδύσεις, το ακατάσχετο brain drain και μια διαχρονική πολιτική και κοινωνική αφασία και τα εντάξετε και στο ευρύτερο πλαίσιο της πρωτοφανούς δημογραφικής κατάρρευσης, της κλιματικής αλλαγής, και των προσφυγικών και εργασιακών προκλήσεων του κοντινού μέλλοντος, τι λέτε;
Μήπως τελικά δεν είμαστε όσο απαισιόδοξοι θα έπρεπε;