Στο πλαίσιο της δημοκρατικής διαβούλευσης, είναι συχνά αναπόφευκτη μία πόλωση που οδηγεί στην περιχαράκωση πίσω από υπεραπλουστευμένες πολιτικές θέσεις. Πολλοί Ελληνες φιλελεύθεροι, έχοντας σκοπό να αποστασιοποιηθούν πλήρως από αντίπαλες ιδεολογίες όπως του κομμουνισμού και του σοσιαλισμού, ξορκίζουν αδιακρίτως την κρατική παρέμβαση σε όλες τις εκφάνσεις της. Είναι όμως βασική προϋπόθεση της ελευθερίας η απουσία της κρατικής παρέμβασης;
Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, πρέπει να αναρωτηθούμε πώς θα προσεγγίζαμε την ελευθερία. Μια διαδεδομένη μέθοδος είναι η διατύπωση ενός ορισμού και η θεωρητική/φιλοσοφική περιγραφή των επιμέρους στοιχείων του. Η υπεραπλούστευση κάποιων από αυτούς τους ορισμούς οδηγεί πολλούς φιλελεύθερους στην απόρριψη σχεδόν κάθε κρατικής παρέμβασης ή ρύθμισης. Ισως ο καλύτερος τρόπος να αποφευχθεί αυτός ο στείρος δογματισμός είναι να ελέγξουμε τις θεωρητικές μας παραδοχές με μια εμπειρική αποτύπωση του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι βιώνουν την αυτονομία. Με άλλα λόγια, πρέπει να δούμε αν οι θεωρητικές μας διατυπώσεις είναι συμβατές με το πώς το άτομο εισπράττει την ελευθερία του υποκειμενικά, πότε νιώθει πραγματικά ελεύθερο, ποιες είναι οι προϋποθέσεις και ποια τα οφέλη της για το ίδιο το άτομο. Η αναζήτηση αυτή έχει αποτελέσει αντικείμενο σύγχρονων ερευνών στον χώρο της ψυχολογίας.
Αυτοπροσδιορισμός
Σε πρόσφατο επιστημονικό άρθρο μας στο περιοδικό Philosophical Psychology, προσεγγίσαμε το ζήτημα των φιλελεύθερων πολιτικών από τη σκοπιά του ατόμου του οποίου την ελευθερία θέλουμε να προστατεύσουμε. Χρησιμοποιήσαμε μια ψυχολογική θεωρία, τη θεωρία αυτοπροσδιορισμού (Self-Determination Theory), η οποία μελετά από το 1971 την αυτονομία ως ανάγκη του ατόμου, με τη βοήθεια ερευνών και εμπειρικών δεδομένων. Πρόκειται για μία από τις δημοφιλέστερες σύγχρονες θεωρίες κινήτρων.
Οι έρευνες δείχνουν συστηματικά ότι ο αυτοπροσδιορισμός του ατόμου συνδέεται με την κάλυψη τριών βασικών αναγκών: της αυτονομίας, της ικανότητας και της σύνδεσης με άλλους ανθρώπους. Οσο ικανοποιούνται αυτές οι ανάγκες, το άτομο νιώθει αυτόβουλο, ελεύθερο και προάγεται η ευεξία και η ευτυχία του. Μπορεί διαισθητικά να φαίνεται αναμενόμενο, αλλά η επιστήμη δεν στηρίζεται σε επιφανειακές εντυπώσεις (που άλλωστε συχνά διαψεύδονται από τα δεδομένα). Αν λάβουμε υπόψη τις εμπειρικές έρευνες, μπορούμε να προσεγγίσουμε τον φιλελευθερισμό πολύ καλύτερα από το να τον αντιμετωπίζουμε αξιωματικά ως μια αντικρατιστική ιδεολογία.
Σκεφτείτε το παράδειγμα ενός ζητιάνου που δεν έχει καθόλου πόρους στη διάθεσή του και ζει απομονωμένα. Θα μπορούσαμε να οραματιστούμε μια «φιλελεύθερη» πολιτική, όπου το κράτος δεν θα παρέμβαινε με οποιοδήποτε τρόπο στη ζωή του και άρα, σε ονομαστικό επίπεδο, θα είχε όλη την ελευθερία του κόσμου. Σε πραγματικό επίπεδο όμως, δεν θα ήταν καθόλου ελεύθερος. Θα εξακολουθούσε να βιώνει δυσχέρεια στη συγκρότηση υγιών σχέσεων, δυσκολία στην άσκηση δραστηριοτήτων που θα δοκίμαζαν και θα όξυναν τις ικανότητές του και γενικά θα είχε κάθε λόγο να νιώθει ότι η ζωή του ελέγχεται σε μεγάλο βαθμό από τρίτους. Με όρους της θεωρίας αυτοπροσδιορισμού, δεν θα ικανοποιούνταν κατ’ αντιστοιχία οι ανάγκες της σύνδεσης, της ικανότητας και της αυτονομίας του.
Χωρίς καμία αμφιβολία, θα ήταν μια συνεπής φιλελεύθερη πολιτική ο σχεδιασμός μιας κρατικής παρέμβασης υπέρ των ζητιάνων, όχι με τη μορφή ενός απλού επιδόματος, αλλά με τη μορφή μιας ενεργητικής παρέμβασης που θα αποσκοπούσε στη δημιουργία επιλογών, στην επαναφορά τους στις κοινωνικές συναναστροφές, στην αυτόβουλη οργάνωση της ζωής τους. Χωρίς την πρόνοια του κράτους για βασικά αγαθά όπως η εκπαίδευση, η υγεία, η ασφάλεια, όλοι μας κατά περίπτωση μπορεί να χάναμε τη δυνατότητά μας να αυτοπροσδιοριζόμαστε και να βιώναμε την κατ’ όνομα μόνο ελευθερία μας, όπως περίπου ο ζητιάνος.
Το κράτος εγγυητής
Κατά συνέπεια το κράτος δεν πρέπει να είναι παθητικός παρατηρητής αλλά θεματοφύλακας και ενεργός εγγυητής της ελευθερίας, παρέχοντας και διαφυλάσσοντας όλα αυτά τα εφόδια που μας βοηθούν να ζήσουμε μια καλή ζωή, όπως εμείς την αντιλαμβανόμαστε. Περισσότερο κράτος δεν σημαίνει λιγότερη ελευθερία εφόσον σέβεται αυτόν τον ρόλο του και δεν προσυπογράφει συγκεκριμένες θεωρίες και αντιλήψεις, π.χ. πολιτικές ή θρησκευτικές.
Ενα ερώτημα είναι, βέβαια, ποιος πρέπει να είναι ο βαθμός της κρατικής παρέμβασης. Είναι πάντα ευδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στις υποστηρικτικές του αυτοπροσδιορισμού πολιτικές και εκείνες που επιβάλλουν (εσκεμμένα ή μη) συγκεκριμένες αντιλήψεις για τον τρόπο που πρέπει να ζούμε; Το δεύτερο σενάριο θα ήταν ένας αντιφιλελεύθερος εφιάλτης. Μαγικές λύσεις δεν υπάρχουν, αλλά όσο περισσότερο ελέγχουμε τις φιλελεύθερες αρχές μας με εμπειρικά δεδομένα, τόσο περισσότερο θα αποφεύγουμε τις κακοτοπιές. Το σίγουρο είναι ότι λιγότερο κράτος δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην περισσότερη ελευθερία για το άτομο. Είναι καιρός να απαλλαγούμε από αυτήν την ιδεοληψία.
* Ο κ. Αλέξης Αρβανίτης είναι επίκουρος καθηγητής (υπό διορισμό) Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και ο κ. Κωνσταντίνος Καλλίρης είναι δικηγόρος, διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Δικαίου του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης.