Ο πρωθυπουργός λέει συχνά ότι η ανάπτυξη πρέπει να βασιστεί στο «ανθρώπινο κεφάλαιο» της Ελλάδας. Συμφωνώ μαζί του, όπως και πολλοί άλλοι. Διαφωνούν όμως ο υπουργός Οικονομικών και ο υπουργός Παιδείας. Ο πρώτος έχει επιβάλει τέτοια βάρη στα μεσαία εισοδήματα, που όποιος έχει μόρφωση και δεξιότητες, για να βγάλει κάτι παραπάνω, πρέπει να κρυφτεί στην παραοικονομία ή να φύγει για να το πετύχει. Ο δεύτερος κάνει ό,τι μπορεί ώστε τα πανεπιστήμια, βασικός τόπος δημιουργίας του ανθρώπινου κεφαλαίου σε όλο τον κόσμο, να μην επιτελούν αυτό τον ρόλο εδώ.
Το ανθρώπινο κεφάλαιο δεν είναι η γενική μόρφωση, ούτε οι σκόρπιες πρακτικές δεξιότητες. Είναι εκείνες οι ιδιότητες που κάνουν τα άτομα πιο παραγωγικά. Αναφέρομαι στην παραγωγή όλων των πραγμάτων που έχουν κοινωνική αξία, είτε πωλούνται στο εμπόριο είτε όχι: τρόφιμα, ιατρικές υπηρεσίες, απονομή δικαιοσύνης, επιστημονική γνώση, θεατρικές παραστάσεις. Οπως συμβαίνει και με τα υλικά εργαλεία, τα διανοητικά εφόδια συνεισφέρουν στην παραγωγή μόνο αν εντάσσονται με οργανωμένο τρόπο σε ένα ευρύτερο σύστημα.
Οι άνθρωποι δεν είμαστε μηχανές, θα αντιτείνει ο αναγνώστης. Σωστά, αλλά είμαστε κοινωνικά όντα. Σχεδόν όλα όσα δημιουργούμε προκύπτουν από συνεργασία και από ανταγωνισμό, μέσα σε οργανισμούς και μέσα σε αγορές.
Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση, επομένως, δημιουργεί κεφάλαιο για τον φοιτητή και την κοινωνία εάν, μαζί με τη στεγνή πληροφορία και την αφηρημένη μεθοδολογία, τον μαθαίνει πώς συνεργάζονται οι άνθρωποι του επαγγέλματος που θα διαλέξει. Πώς συνεργάζονται οι ιατροί με τους νοσηλευτές; Πώς μπορεί να συνεννοηθεί καλύτερα ο γεωπόνος με τον αγρότη; Πώς λειτουργούν οι επιχειρήσεις και ποιες δεξιότητες είναι χρήσιμες μέσα σε αυτές; Αν όλα αυτά φαίνονται σημαντικά σε όποιον έχει εργαστεί έξω από τα πανεπιστήμια, δεν είναι σημαντικά για τον υπουργό Παιδείας. Γι’ αυτό φρόντισε να διαγράψει «τις ανάγκες της αγοράς εργασίας» από την αποστολή των ΑΕΙ στο κείμενο του νόμου και γι’ αυτό οι σύντροφοί του εμποδίζουν με πολλούς τρόπους τη συνεργασία των πανεπιστημίων με τη βιομηχανία, αναμασώντας συνθήματα για τον νεοφιλελευθερισμό.
Οι ερευνητές στα πανεπιστήμια εργάζονται μέσα σε διεθνή δίκτυα για να συνεισφέρουν στην κοινωνία. Μια βιοχημικός δεν θα αυξήσει τη συλλογική γνώση της ανθρωπότητας ψάχνοντας μόνη της. Θα το κάνει χτίζοντας πάνω στα ευρήματα που έχουν ήδη δημοσιευτεί και δημοσιεύοντας η ίδια εκεί όπου θα μάθουν το έργο της οι ομότεχνοί της. Ο υπουργός Παιδείας όμως και οι σύντροφοί του δεν θεωρούν σημαντική τη διεθνή αλληλεπίδραση στην επιστήμη και απαξιώνουν την αξιολόγηση της έρευνας με βάση τις ετεροαναφορές. Οι ίδιοι έχουν να επιδείξουν ελάχιστες ετεροαναφορές στο δικό τους επιστημονικό έργο.
Οι κοινωνικά χρήσιμες δεξιότητες έχουν άλλη μία ομοιότητα με το κεφάλαιο: αν δεν αμείβονται, δεν αναπαράγονται. Σε αντίθεση με τον υλικό εξοπλισμό, η αμοιβή του ανθρώπινου κεφαλαίου δεν είναι μόνο το χρήμα. Ενας καλός πανεπιστημιακός μπορεί να χαίρεται να διδάσκει (χωρίς προπηλακισμούς) ή να δοκιμάζει νέες ιδέες στο εργαστήριο (χωρίς βανδαλισμούς). Αλλά σε κάθε περίπτωση, οι αποδοχές του πρέπει να είναι αρκετές ώστε «να φύγει το ζήτημα του χρήματος από το τραπέζι», όπως λένε στη διοικητική επιστήμη.
Το χρηματικό όριο δεν είναι ίδιο για όλους. Ανθρωποι με όμοιες αξίες έχουν διαφορετικό όριο, αν ο ένας έχει δύο παιδιά κι ο άλλος κανένα ή αν έχει πλούσιο σύζυγο ή μια καλή κληρονομιά. Πάντως, όταν βλέπουμε πενηντάρηδες καθηγητές, καθόλου φιλοχρήματους και με μεγάλη κοινωνική προσφορά, να μεταναστεύουν γιατί δεν βγαίνει ο μήνας, είμαστε σίγουρα κάτω από κάθε λογικό σημείο. Αλλά ο υπουργός Παιδείας τους προτρέπει να φύγουν, «σας μιλώ πολύ ειλικρινά».
Θέλει ίσως να μείνουν όσοι δεν λειτουργούν σαν κεφαλαιούχοι, δεν συμμετέχουν στην κοινή παραγωγή και δεν αξιολογούνται. Να μείνουν οι ραντιέρηδες και οι ερασιτέχνες. Εχει ένα ωραίο όραμα για τον δέκατο όγδοο αιώνα.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στα κεφάλαια επενδύσεων τεχνολογίας Openfund και Big Pi.