«Κύριε, γιατί οι αρχαίοι ζούσαν σε τρύπες;». Η ερώτηση που δέχθηκε ο Πάνος Βαλαβάνης κατά τη διάρκεια μιας ανασκαφής, δεκαετίες πριν, από έναν μικρό μαθητή, τον κέντρισε. «Ημασταν σε έναν βαθύ λάκκο και οι μαθητές στο χείλος του. Η επίσκεψη του σχολείου και η απορία εκείνου του μικρού με έκαναν να γράψω ένα βιβλίο για τα παιδιά», λέει σήμερα ο καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αλλωστε πάντα τον ενδιέφεραν η αρχαιολογία και τα παιδιά. «Ο λόφος με τα κρυμμένα μυστικά» πρωτοκυκλοφόρησε στα μέσα της δεκαετίας του ’90. Οπως λέει στην «Κ», «ένα ερώτημα με οδήγησε να γράψω αυτό το βιβλίο, για να εξηγήσω στα παιδιά ότι για να βρούμε τους αρχαίους και ό,τι τους αφορά, πρέπει να σκάβουμε τρύπες. Οτι η επιφάνεια χρήσης, όπως λέμε, δεν ήταν ποτέ κάτω από το έδαφος αλλά στην επιφάνεια τους εδάφους».
Συγγραφέας 12 βιβλίων, τα οποία αναφέρονται όπως και οι περισσότερες μελέτες του στην αρχαία ελληνική κεραμική και εικονογραφία, στην αρχιτεκτονική και την τοπογραφία της Αθήνας, στον αρχαίο αθλητισμό και στην αρχαία ελληνική τεχνολογία, ο Π. Βαλαβάνης έχει γράψει και αρχαιολογικούς οδηγούς και βιβλία για το ευρύ κοινό. Αλλωστε ως καλός δάσκαλος γνωρίζει καλά πώς να κερδίζει τον αναγνώστη. «Ο λόφος με τα κρυμμένα μυστικά» (εκδόσεις Πορφύρα), που βρήκε πάλι θέση στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, στην ουσία είναι το χρονικό μιας φανταστικής ανασκαφής, και τα έχει όλα: αίσθημα αλλά και πληροφορίες που κυλούν σαν παραμύθι, όπως ξεδιπλώνεται το μακρύ ταξίδι από τα νεολιθικά χρόνια έως τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Εχει όμως και μια εξαιρετική εικονογράφηση από την Αντα Γανώση.
Ο τρόπος για τα παιδιά
Ποιος είναι ο τρόπος να κερδίσεις παιδιά από 8 έως 14 ετών; «Ο τρόπος είναι να γίνει ένα αφήγημα, ένα παραμύθι με την ευρεία σημασία της λέξης, όπου μέσα από μια ιστορία ενός συνόλου ανθρώπων βλέπει κανείς τη διαδοχή των περιόδων, τις αλλαγές της χρήσης και της δημιουργίας των ανθρώπων, όπως επίσης και το πώς μαζί με τις δυνάμεις δημιουργίας έρχονται και οι δυνάμεις της καταστροφής και κλείνουν μέσα τα παλιά ερείπια άρα και τις παλιές ιστορίες κάθε εποχής». Ενα παραμύθι που θα μπορούσε να είναι απολύτως πραγματικό γιατί όλα όσα αναφέρονται τεκμηριώνονται με βάση τα ιστορικά αρχαιολογικά δεδομένα.
Τι σημαίνει για τα παιδιά αυτή η ελληνική περιπέτεια που σχηματίστηκε από 8.000 χρόνια ζωής; «Πρώτα, ότι είμαστε κληρονόμοι μιας τεράστιας ιστορίας, ενός πολύ μεγάλου αλλά και σημαντικού παρελθόντος, με κατακτήσεις που έγιναν για πρώτη φορά στην ιστορία του πολιτισμού σ’ αυτόν τον τόπο και διαμόρφωσαν και το ιστορικό γίγνεσθαι. Το δεύτερο που πρέπει να καταλάβουν είναι ότι κάθε περίοδος έχει και τα δικά της χαρακτηριστικά, που ξεφεύγει από την ιστορία του σχολείου. Αυτή η διαδοχή των εποχών, η διαχρονική ακολουθία δεν είναι εύκολο να αποσαφηνιστεί», εξηγεί ο κ. Βαλαβάνης, τονίζοντας ότι με τη στρωματογραφία που δείχνουν στο εξώφυλλο και στις εικόνες του βιβλίου, γίνεται προσπάθεια να κατανοήσουν τα παιδιά τις εποχές με τα χαρακτηριστικά τους.
Αφετηρία είναι η νεολιθικής περίοδος και η εμφάνιση των νεολιθικών οικισμών στην Ελλάδα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, όπως την αγροτοκτηνοτροφική οικονομία. Ακολουθεί η δημιουργία των μυκηναϊκών ανακτόρων όπου έχουμε ένα διαφορετικό σύστημα πια, της κεντρικής διοίκησης από ισχυρούς ηγέτες, τους βασιλείς, οι οποίοι ελέγχουν όλη την οικονομία. Μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων, ακολουθεί η αρχαϊκή Ελλάδα με τη δημιουργία της μεγάλης αρχιτεκτονικής και γλυπτικής, την κλασική περίοδο με τα μεγάλα επιτεύγματά της, η οποία τελειώνει χρονικά με μια μεγάλη καταστροφή. Υπαινίσσεται την καταστροφή των Ερούλων στην Αθήνα το 267 μ.Χ. και δηλώνει κατά κάποιο τρόπο και το τέλος των μεγάλων επιτευγμάτων του κλασικού πολιτισμού. Επειτα, παρακολουθώντας πώς πάνω στον αρχαίο ναό χτίζεται μια παλαιοχριστιανική εκκλησία, ο αναγνώστης γνωρίζει τη βυζαντινή περίοδο, κατόπιν την τουρκοκρατία. Κι ύστερα έρχεται ο αρχαιολόγος στη νεότερη Ελλάδα και οι ανασκαφές που αποκαλύπτουν τα κρυμμένα μυστικά όλων των προηγούμενων περιόδων της Ιστορίας.
Πρωταγωνιστής ο λόφος
Ο λόφος πρωταγωνιστεί και στα 10 κεφάλαια κι έχει μεγάλη σημασία. Διότι είναι τεχνητός και δημιουργείται από τα κατάλοιπα κάθε εποχής. Πρότυπο για τον συγγραφέα στάθηκε η τούμπα Ξερόπολη, στο Λευκαντί της Ευβοίας. Εκεί, είχε δημιουργηθεί ένας τέτοιος ψηλός λόφος από τη συνεχή κατοίκηση και καταστροφή αλλεπάλληλων οικισμών και χρειάστηκε να γίνει μεγάλη ανασκαφική τομή σε βάθος 17 μ. από Αγγλους και Ελληνες αρχαιολόγους.
«Η εικονογράφηση παίζει επίσης σημαντικό ρόλο, εκτός από το αφήγημα», λέει ο κ. Βαλαβάνης. Γι’ αυτό ακριβώς αναπτύσσεται σε όλο το βιβλίο. «Εγινε συνειδητά από την Αντα Γανώση με τη μορφή κόμικς. Τα παιδιά είναι εξοικειωμένα με αυτή την εικόνα γι’ αυτό αποφασίσαμε να αποδώσουμε έτσι τους ανθρώπους ώστε να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον τους». Κάθε τι που αναφέρεται στο κείμενο μπορεί να το αναζητήσει ο αναγνώστης στην εικονογράφηση και αντίστροφα. «Είναι ένας διπλός τρόπος ανάγνωσης». Για την επιμονή των ανθρώπων να ξαναχτίζουν νέες πόλεις και χωριά πάνω στον λόφο, θάβοντας κάθε φορά τα παλιά ερείπιαν που όμως παρέμεναν μάρτυρας του παρελθόντος. Οι ασκήσεις, τα παιχνίδια, τα αυτοκόλλητα κεντρίζουν τα παιδιά σαν μάθουν και τη δουλειά των αρχαιολόγων. Η τεκμηρίωση και η βιβλιογραφία που ακολουθούν στις τελευταίες σελίδες απευθύνονται στους μεγαλύτερους σε ηλικία αναγνώστες. Πρέπει να το παραδεχθούμε, το βιβλίο αυτό το απολαμβάνουν και οι ενήλικοι.