Στο Φεστιβάλ Μαρξισμού του Λονδίνου, το 2010, ο γνωστός μαρξιστής θεωρητικός Αλεξ Καλλίνικος αναρωτήθηκε πώς θα ήταν ένα μουσείο για τον καπιταλισμό στο μέλλον και τι θα περιείχε ως εκθέματα. Δύο επιμελητές τέχνης από το Οκλαντ της Καλιφόρνιας δεν άφησαν την ιδέα αυτή να πέσει κάτω και αποφάσισαν να δημιουργήσουν το δικό τους Μουσείο του Καπιταλισμού, το οποίο άνοιξε τις πύλες του στις αρχές του φετινού καλοκαιριού.
Ο Τίμοθι Φαρστνάου και η Αντρέα Στιβς, γνώριμοι στο Οκλαντ για τις εκθέσεις και τις εικαστικές τους παρεμβάσεις που συνδυάζουν την πραγματικότητα με τη μυθοπλασία, σκέπτονταν εδώ και χρόνια τον τρόπο για να δημιουργήσουν ένα μεγάλο μουσείο για τον καπιταλισμό. Τα κατάφεραν, τελικά, το 2016, σε συνεργασία με τη μη κερδοσκοπική οργάνωση Jack London Improvement District, οπότε και έλαβαν χορηγία 215.000 δολ. από το Emily Hall Tremaine Foundation, χρήματα που τους εξασφάλισαν ένα διώροφο χώρο στο ημιβιομηχανικό παραθαλάσσιο μέτωπο της πόλης, ο οποίος ήταν κλειστός για χρόνια, αφότου έκλεισε η εμπορική επιχείρηση που στεγαζόταν εκεί. Πού αλλού θα μπορούσε να βρει καλύτερη στέγη ο καπιταλισμός από έναν χώρο όπου ο ίδιος έπληξε; Ανάμεσα στα έργα που εντάσσονται στην τρέχουσα έκθεση του νεότευκτου Μουσείου Καπιταλισμού στο Οκλαντ με τη ρετρο-φουτουριστική διάθεση, ο επισκέπτης βρίσκει εγκαταστάσεις για την κατάρρευση των τραπεζών το 2008, όπως κάνει η δανική καλλιτεχνική ομάδα Superflex, και βίντεο με συζητήσεις επιφανών οικονομολόγων και ιστορικών για την αναρχική αμεσοδημοκρατία και την ελευθεριακή κοινότητα, όπως συμβαίνει με την εγκατάσταση του Ολιβερ Ρέσλερ («Alternative Economics, Alternative Societies»). Ολα αυτά, ενώ στους τοίχους κρέμονται ακόμα διαφημιστικές αφίσες από τον προηγούμενο ιδιοκτήτη του χώρου και υπάρχουν ανέπαφες οι κόκκινες μεταλλικές αποθηκευτικές κατασκευές. Ενα μουσείο του καπιταλισμού δεν ήταν αδύνατον να μη συνοδεύεται από τα ξέφτια και τα απομεινάρια του.
Ο Τίμοθι Φαρστνάου και η Αντρέα Στιβς, όπως έχουν δηλώσει στην Αν Ουίνερ του New Yorker, είχαν ως βασική επιμελητική γραμμή το πώς θα ήταν ο κόσμος εάν ο καπιταλισμός ήταν ήδη απαρχαιωμένος, ξεπερασμένος, παλιός. «Κάτι που δεν θα έπρεπε να είναι τόσο παράξενο», σύμφωνα με τα λεγόμενά τους. Το Μουσείο του Καπιταλισμού, εν γένει, στόχο έχει την εκπαίδευση αυτής και των μελλοντικών γενεών σχετικά με την ιστορία, τη φιλοσοφία και την κληρονομιά του καπιταλισμού. Οπως λένε οι συντελεστές του εγχειρήματος, ο στόχος τους θα επιτελεστεί μέσω εκθέσεων, έρευνας, δημοσιεύσεων, συλλογής και συντήρησης τεκμηρίων, έργων τέχνης και αντικειμένων του καπιταλισμού. Ενα μεγάλο δίκτυο ερευνητών, επιμελητών, ντιζάινερ, εικαστικών, κινηματογραφιστών, συγγραφέων, οικονομολόγων, ιστορικών και επιστημόνων, «με άμεση εμπειρία από τον καπιταλισμό», θα δίνει τη… γραμμή της εξέλιξης και του εμπλουτισμού του μουσείου.
Τα «αδελφά» μουσεία σε Βερολίνο, Βρυξέλλες
Δεν είναι το πρώτο αντίστοιχο μουσείο που υπάρχει στον κόσμο. Αλλα δύο εντοπίζονται στην Ευρώπη: ένα, από το 2015, στο Βερολίνο –όπου μπορείς να βρεις οποιοδήποτε μουσείο βάλει ο νους σου– και ένα ακόμη, από το 2014, στις Βρυξέλλες – όπου είναι τύχη να βρεις μουσείο της προκοπής. Στις ευρωπαϊκές εκδοχές των μουσείων για τον καπιταλισμό ο επισκέπτης συναντά αυτό που θα μπορούσε να δει σε οποιοδήποτε φεστιβάλ αριστερού κόμματος ή νεολαίας. Τα έργα που εκτίθενται –και στην περίπτωση των Βρυξελλών διαρκώς περιφέρονται, διότι το μουσείο είναι κινούμενο– συνοψίζονται σε εικαστικές απόπειρες κριτικής και σαρκασμού όσων έχει αποφέρει και επιφέρει ο καπιταλισμός. Η έμφαση, όπως είναι φυσικό, δίδεται στα καταναλωτικά προϊόντα, στους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς και στη διαφήμιση. Παρά ταύτα, τα δύο ευρωπαϊκά μουσεία είναι ήδη πολύ δραστήρια. Σεμινάρια, περφόρμανς, ανοιχτές συζητήσεις, εικαστικά events και εργαστήρια βρίσκονται πολύ συχνά στο πρόγραμμά τους. Το μουσείο του Βερολίνου, μάλιστα, από 1-8 Ιουλίου «μεταφέρθηκε» στο Αμβούργο, για να υποδεχθεί με πλήρες πρόγραμμα τη σύνοδο του G20 και να συζητήσει ανοικτά για τον καπιταλισμό και τις εναλλακτικές διεξόδους. Μότο του μουσείου, μαρξιστική παράφραση: «Τα μουσεία απλώς ερμήνευσαν τον κόσμο με διάφορους τρόπους – το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε». Ο Καρλ Μαρξ τα είχε πει για τους φιλοσόφους.
Το μουσείο των Βρυξελλών, από την άλλη, είναι ένα εικαστικό καραβάνι ανά τη βαλλονική και φλαμανδική επικράτεια. Βρυξέλλες, Γάνδη, Σεν Ζιλ ανήκουν μεταξύ των πόλεων που έχουν φιλοξενήσει εκθέσεις και δράσεις του βελγικού Μουσείου του Καπιταλισμού. «Δεν είμαστε υπέρ ή κατά του καπιταλισμού. Αποσκοπούμε στην πυροδότηση συζητήσεων. Στόχος είναι είναι να δημιουργηθεί ένας χώρος προβληματισμού», είχε δηλώσει, το 2016, στο γαλλικό πρακτορείο ειδήσεων ο Μοντ Ελουάν, εκ των συντελεστών του μουσείου.
Ερωτήματα
Το ερώτημα που προκύπτει από τη δράση των τριών μουσείων –Βερολίνο, Βρυξέλλες, Οκλαντ– είναι εάν, τελικά, μπορεί να μπει ο καπιταλισμός σε μουσείο, ενώ στην πραγματικότητα είναι, ας πούμε, σαν έναν αρχαιολογικό χώρο: όπου και να γυρίσεις το βλέμμα σου, υπάρχουν εκθέματα και θησαυροί. Και αν ο καπιταλισμός μπορεί να μπει σε μουσείο, ποια πλευρά του θα φωτίσουμε και από ποια πλευρά θα πέφτει το φως;
Τα τρία μουσεία επικεντρώνουν στον καταναλωτισμό και στις τράπεζες. Και τα τρία δημιουργήθηκαν μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση, εποχή κατά την οποία πολλοί διείδαν το τέλος του καπιταλισμού, αλλά ελλείψει άμεσης εναλλακτικής μετέτρεψαν τη βέβαια πτώση του σε συζήτηση για τις προσφερόμενες διεξόδους.
Τα ζητήματα παραμένουν εν συνόλω ανοικτά. Εξάλλου, Βερολίνο και Βρυξέλλες έχουν δεδηλωμένο στόχο τα διαρκή ερωτήματα – στην ίδια τροχιά μπαίνει και το Οκλαντ. Μένει να φανεί εάν θα επιτελέσουν τον στόχο τους ή θα ενταχθούν στην ίδια κατηγορία με το Μουσείο Διαλυμένων Σχέσεων στο Ζάγκρεμπ και το νομαδικό Μουσείο της Λησμονιάς στη Σουηδία: στα μουσεία όσων το νόημα χάθηκε.